Πώς ο Ωνάσης δημιούργησε τσιγάρα για τις γυναίκες ώστε να ανοίξει νέα παγκόσμια αγορά. Η κατευθυνόμενη χειραφέτηση

Από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η καλλιέργεια και το εμπόριο καπνού άρχισαν να έχουν ανοδική πορεία, ενώ παράλληλα ξεκίνησαν να καπνίζουν όλο και περισσότεροι άνθρωποι. Ωστόσο, το να καπνίζει μια γυναίκα ήταν κατακριτέο κι επιζήμιο για τη φήμη της. Αν ήταν ανύπαντρη μπορεί να μην έβρισκε σύζυγο κι αν ήταν παντρεμένη την χαρακτήριζαν “εξώλης και προώλης”.

 Όμως, από το 1920,  το κάπνισμα σταδιακά άρχισε να διαφημίζεται ως στυλιστική άποψη. Ταυτόχρονα, αποτέλεσε σύμβολο φεμινισμού, ελευθερίας και ανεξαρτησίας.

Το κάπνισμα, ως έκφραση της γυναικείας χειραφέτησης, παρουσιαζόταν έντονα στον κινηματογράφο την «εποχή της τζαζ»: οι κοπέλες «Τσάρλεστον» παρουσιάζονταν να κάνουν χρήση του τσιγάρου στα καμπαρέ.

Η πραγματικότητα όμως έχει κι άλλη ανάγνωση. Η χειραφέτηση μέσω του καπνίσματος άνοιγε μια τεράστια αγορά! Ο Αριστοτέλης Ωνάσης πρώτος, επεδίωξε να λανσάρει το τσιγάρο για τις γυναίκες ως μόδα. Ο πατέρας του, Σωκράτης, ήταν καπνέμπορος στη Μικρά Ασία. «Έτσι, όταν ο Αριστοτέλης πήγε στην Αργεντινή έστησε επιχείρηση, εισήγαγε καπνό από την Καβάλα και τη Μικρά Ασία και δημιούργησε τσιγάρα πιο ελαφριά, “κατάλληλα για γυναίκες”, που διεύρυναν την αγορά», ανέφερε στη Μηχανή του Χρόνου ο Λίνος Υφαντής, διδάκτωρ ιστορίας και αρχαιολογίας.

Τις περιόδους που γινόταν πόλεμος, το κάπνισμα παρουσίαζε αύξηση. Στην Ελλάδα, διαδόθηκε κατά τον ελληνοϊταλικό πόλεμο. Τότε, το κάπνισμα δεν θεωρούταν συνήθεια των γυναικών. Αυτό ίσχυε μέχρι τη δεκαετία του 1950.

Η Μαρίκα Κοτοπούλη υποστήριζε ότι ήταν μια σύγχρονη γυναίκα η οποία θα κάπνιζε και θα ψήφιζε.

Ο ελληνικός κινηματογράφος παρουσίαζε το κάπνισμα ως ένα χαρακτηριστικό χειραφέτησης και δυναμισμού για το γυναικείο φύλο. Παράδειγμα αποτέλεσε η Μελίνα Μερκούρη στην ταινία Στέλλα.

Παρόλα αυτά, όταν η βασίλισσα Φρειδερίκη φωτογραφήθηκε με το τσιγάρο στο χέρι, δημιουργήθηκε σκάνδαλο.

«Η ίδια, στο τέλος, προσπάθησε να δώσει το καλό παράδειγμα, γιατί, όταν τη τσάκωσε ο φωτογραφικός φακός με ένα τσιγάρο και με παραδοσιακή στολή, ξεσηκώθηκε σκάνδαλο και την άλλη μέρα είπε στους συνεργάτες της “σας απαγορεύω να καπνίζετε, κόβω και εγώ το τσιγάρο αυτή τη στιγμή”», σύμφωνα με τον Υφαντή.

Έπειτα, η Φρειδερίκη έβαλε φόρο στα πακέτα των τσιγάρων, για να χρηματοδοτήσει τις παιδουπόλεις. Το έκανε με τέτοιο τρόπο, ώστε να μην γίνει ιδιαίτερα αισθητό, καθώς δεν προχώρησε σε ανατίμηση. Το πακέτο είχε 22 τσιγάρα και εκείνη αποφάσισε να αφαιρεθούν 3, με αποτέλεσμα να έχει 19. Άρα, οι καπνιστές πλήρωναν το ίδιο ποσό.

Αν και τα οικοτροφεία έκλεισαν, ο φόρος παρέμεινε.

Η γυναίκα στη διαφήμιση των τσιγάρων στην Ελλάδα

Περίπου στις αρχές του 20ου αιώνα, άρχισαν να εμφανίζονται οι πρώτες αφίσες για τη διαφήμιση του καπνού στη λιανική.

Ο Γύζης είχε δημιουργήσει διαφήμιση για τσιγάρα. Απεικόνιζε μια γυναίκα που κρατούσε τσιγάρο ενώ κοίταζε στο πλάι και με το άλλο της χέρι ακουμπούσε δίπλα στο πακέτο που ήταν κοντά της.

Τις δεκαετίες του 1920 και του 1930, οι διαφημίσεις για το κάπνισμα «πήραν θέση» και στις εφημερίδες. Η Kλεοπάτρα Χαλβατζόγλου, ιστορικός πολιτισμού του Μουσείου Καπνού του Δήμου Καβάλας ανέφερε στη ΜτΧ ότι «ηθοποιοί, συγγραφείς, ο Ξενόπουλος, ο Καζαντζάκης γράφουν σημειώσεις για το τσιγάρο, για να μην πούμε ότι αργότερα γραφτήκανε και διηγήματα για το τσιγάρο, έχουν κυκλοφορήσει ολόκληρα ημερολόγια για αυτό».

Το 1931 κυκλοφόρησε μία από τις πρώτες διαφημίσεις ελληνικών τσιγάρων. Η συσκευασία ήταν μια κόκκινη κασετίνα που είχε μια γυναίκα στο κέντρο. Η επωνυμία της μάρκας ήταν η γαλλική λέξη για την υγεία, «santé». Λέγεται ότι η εικονιζόμενη ήταν η χορεύτρια Ζωζώ Νταλμάς, η οποία ήταν ερωμένη του Κεμάλ.

Εκτός από γυναίκες που εξέπεμπαν αισθησιασμό, χρησιμοποιήθηκαν και άλλα θέματα, όπως αρχαίοι Θεοί, ήρωες του 1821 αλλά και σκηνές της καθημερινής ζωής.

Μετά από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι καπνοβιομηχανίες χρησιμοποιούσαν ακόμη και γιατρούς, που υποστήριζαν ότι τα τσιγάρα έκαναν καλό στην υγεία. Όσο κι αν ακούγεται αδιανόητο τα παρουσίαζαν περίπου ως φάρμακο!

Το κείμενο αποτελεί τμήμα της μεγάλης έρευνας της «Μηχανής του Χρόνου» για την εκπομπή «Καπνουπόλεις και κρίση. Ο ματωμένος Μάης της Θεσσαλονίκης και οι νεκροί καπνεργάτες του Αγρινίου». Δείτε εδώ το τρέιλερ του επεισοδίου.