Πως ο 28χρονος Γεώργιος Παπανδρέου έσωσε τους Χιώτες από λιμό, γνώρισε την Κυβέλη και χώρισε τη μητέρα του Ανδρέα

Το 1917, ο Ελευθέριος Βενιζέλος διόρισε τον 28χρόνο Γεώργιο Παπανδρέου ως “Γενικό Διοικητή Αιγαίου” με έδρα τη Χίο. Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος μαινόταν και η Ελλάδα βίωνε τις χειρότερες συνέπειες του Εθνικού Διχασμού.

Στη Χίο, ο Γ. Παπανδρέου είχε να αντιμετωπίσει το οξύ πρόβλημα του λιμού, που καθημερινά οδηγούσε στο θάνατο πολλούς κατοίκους.  Χάρη στα μέτρα που πήρε, η κρίση ξεπεράστηκε. Το έργο του Παπανδρέου στη Χίο υπήρξε η αφετηρία της σημαντικής πολιτικής καριέρας του για τον επόμενο μισό αιώνα. Όμως, η παραμονή του στο νησί υπήρξε μοιραία για την οικογένειά του. Εκεί ήταν που γνώρισε την Κυβέλη, με αποτέλεσμα να εγκαταλείψει τη γυναίκα του, Σοφία, και το νεογέννητο γιο τους, Ανδρέα.

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Το κίνημα της Εθνικής Αμύνης και ο Εθνικός Διχασμός

Τον Σεπτέμβριο του 1916, στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, εκδηλώθηκε το κίνημα της Εθνικής Αμύνης με επικεφαλής τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Στόχος του ήταν ο βασιλιάς Κωνσταντίνος Α΄ και η πολιτική της ουδετερότητας υπέρ της Γερμανίας.

Αντίθετα, ο Βενιζέλος ήθελε η Ελλάδα να βγει στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ και εναντίον των Κεντρικών Δυνάμεων, δηλαδή, της Γερμανίας, Αυστρο-Ουγγαρίας, Βουλγαρίας και Τουρκίας. Για το λόγο αυτό εγκατέστησε επαναστατική κυβέρνηση στη Θεσσαλονίκη που τότε βρισκόταν υπό τον έλεγχο των Συμμάχων.

Ήταν το αποκορύφωμα του Εθνικού Διχασμού.

Η Ελλάδα ουσιαστικά χωρίστηκε στα δύο. Οι κάτοικοι των «Νέων Χωρών», που ενσωματώθηκαν στην Ελλάδα με τους Βαλκανικούς Πολέμους, όπως η Μακεδονία, τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και η Κρήτη, στην πλειοψηφία τους, συντάχθηκαν με τον Βενιζέλο. Αντίθετα, πολλοί κάτοικοι της «Παλαιάς Ελλάδας» παρέμειναν πιστοί στον βασιλιά Κωνσταντίνο.

Χιώτες υπέρ Βενιζέλου, το 1916

Οι κάτοικοι της Χίου ήταν φανατικοί Βενιζελικοί. Μάλιστα, όταν το Σεπτέμβριο του 1916, ο Ελευθέριος Βενιζέλος μετέβαινε ατμοπλοϊκώς στη Θεσσαλονίκη από την Κρήτη όπου βρισκόταν, το πλοίο του έκανε στάση στη Χίο.

Εκεί ο Βενιζέλος πραγματοποίησε σύντομη επίσκεψη στην πόλη της Χίου, όπου έτυχε παλλαϊκής υποδοχής από το σύνολο σχεδόν των κατοίκων. Οι ελάχιστοι φιλοβασιλικοί πολίτες της Χίου γρήγορα συνελήφθησαν και εξορίστηκαν από το νησί.

Ο λιμός του “Μεγάλου Πολέμου”

Μετά την εκδήλωση του κινήματος της Εθνικής Αμύνης, οι στόλοι των Συμμάχων επέβαλλαν ναυτικό αποκλεισμό στη νότια Ελλάδα. Στόχος τους ήταν να εξαναγκάσουν τον Κωνσταντίνο σε παραίτηση. Το αποτέλεσμα ήταν να υπάρξουν μεγάλες ελλείψεις σε τρόφιμα.

Μπορεί ο λιμός που προέκυψε το 1916, να μην είχε την ένταση εκείνου του χειμώνα του 1941-42, αλλά πολλοί Έλληνες πέθαναν εξαιτίας του. Το κοινό χαρακτηριστικό τους ήταν ότι κυρίως επλήγησαν οι κάτοικοι της Αθήνας και του Πειραιά.

Αντίθετα, το 1916 σε περιοχές που ήλεγχε η κυβέρνηση της Εθνικής Αμύνης, ο πληθυσμός εξασφάλιζε κάποιες προμήθειες μέσω των συμμαχικών στρατευμάτων που είχαν εγκατασταθεί εκεί. Πολλοί ντόπιοι απασχολούνταν σε έργα που σχετίζονταν με την παρουσία των Συμμαχικών δυνάμεων και πληρώνονταν με προμήθειες. Αυτές μπορεί να μην υπήρξαν ποτέ ικανοποιητικές, αλλά βοηθούσαν τους κατοίκους να μην λιμοκτονήσουν.

Εξαίρεση αποτελούσε η Χίος.

 Η Χίος υποφέρει από τον λιμό

Αν και το νησί τους ήταν «προπύργιο» των βενιζελισμού, οι κάτοικοι της Χίου χτυπήθηκαν άγρια από το λιμό του 1916-1917. Οι βασικοί λόγοι γι’ αυτό ήταν ότι στο νησί δεν υπήρχαν συμμαχικά στρατεύματα, και τα γερμανικά υποβρύχια είχαν επιβάλλει ένα ιδιότυπο ναυτικό αποκλεισμό. Όμως, ο πιο σημαντικός λόγος ήταν ότι εκτός από τους κατοίκους, στη Χίο βρίσκονταν και πολλές χιλιάδες εξαθλιωμένοι Έλληνες πρόσφυγες που οι Τούρκοι είχαν εξαναγκάσει να φύγουν από τη Μικρά Ασία το 1914.

Στα τέλη του 1916, όλα τα τρόφιμα και ιδιαίτερα το ψωμί, είχαν γίνει δυσεύρετα. Κάθε μέρα, δεκάδες Χιώτες και πρόσφυγες πέθαιναν εξαιτίας του λιμού. Στις σπάνιες περιπτώσεις που στο νησί έφθανε αλεύρι με κάποιο πλοίο που είχε ξεφύγει από τα γερμανικά υποβρύχια, αυτό επαρκούσε για ελάχιστους «προνομιούχους» κατοίκους. Επιπλέον, ένα μεγάλο τμήμα του, κατακρατούνταν από τους μεγαλέμπορους και φουρνάρηδες. Στη συνέχεια, το αλεύρι αυτό κατέληγε στη μαύρη αγορά όπου πωλούνταν σε δυσθεώρητες τιμές.

Ιδιαίτερα υπέφεραν οι πρόσφυγες, αφού βασίζονταν σχεδόν αποκλειστικά σε προμήθειες από το κράτος. Στο νησί πραγματοποιούνταν συχνά διαδηλώσεις, κυρίως από πρόσφυγες που ζητούσαν σιτηρέσιο. Ωστόσο, ουδέποτε έλαβαν χαρακτήρα πολιτικό, αντιβενιζελικό ή εναντίον της Αντάντ.

Τα Χιακά ρεπορτάζ για την «πείνα»

Η τοπική εφημερίδα «Νέα Χίος» στο πρωτοχρονιάτικο φύλλο της του 1917 γράφει:

«Αη-βασίλης χωρίς βασιλόπηττα, χωρίς κουραμπιέδες, χωρίς γλυκίσματα! Πεινασμένος Αη-βασίλης στενόχωρος […] Αν και μυστικά μυστικά εφάνησαν φερόμενα προς τα αρτοποιεία μερικοί ταβάδες σκεπασμένοι. Δηλαδή υπάρχουν και πολλοί οι οποίοι θα τα γευθώσι. Την στιγμήν που άλλοι αλέθουν της πέτρες που δεν ημπόρεσαν να αλευροποιήσουν η μυλόπετρες». Δύο εβδομάδες αργότερα στις 16 Ιανουαρίου 1917, σε ρεπορτάζ της ίδιας εφημερίδας διαβάζουμε: «Μάχαι Ομηρικαί έξωθεν των αρτοποιείων διά το ψωμί του λαού. Και αν αγαπάτε 82 ½ λεπτά δοκιμαστικώς επειδή ως λέγεται τέσσερας τώρα ημέρας που ήλθαν τα άλευρα δεν κατωρθώθη να μελετηθή το ζήτημα της διατιμήσεως του άρτου….Αφ’ ου εξετυλίχθησαν όλαι αι συνήθεις σκηναί που γίνονται κατ’ αυτάς όταν μοιράζουν οι Φουρνάριδες το ψωμί, μετά το τέλος της διανομής οπότε έφευγον άλλοι με το ψωμί εις την μασχάλην και άλλοι με την λύπη εις το πρόσωπον έμειναν ακόμα απέξω από τον Φούρνο δύο τρία παιδάκια με κομποδέματα, δύο σακάτιδες ζητιάνοι, και ολίγαι γραίαι όλοι κλαίοντες. Τους ηρώτησα διατί κλαίουν και μου απήντησαν ότι ούτε χθες ούτε και σήμερον υμπόρεσαν να πάρουν ψωμί».

Ο Γεώργιος Παπανδρέου, «Γενικός Διοικητής»

Σε μία απόπειρα να αντιμετωπιστεί το επισιτιστικό πρόβλημα των Χιωτών, ο Ελευθέριος Βενιζέλος αποφάσισε τον Ιανουάριο του 1917 να διορίσει τον Γεώργιο Παπανδρέου ως «Γενικό Διοικητή του Αιγαίου» με έδρα του τη Χίο.

Επρόκειτο για ένα νέο και άπειρο πολιτικό άνδρα του κόμματός του, των Φιλελευθέρων, που ήταν μόλις 28 χρονών.

Ο Παπανδρέου έφθασε στη Χίο στις 28 Ιανουαρίου 1917 και ξεκίνησε αμέσως το έργο του για τη σωτηρία των κατοίκων της Χίου.

Η εξουσία του δεν υπόκειντο σε κανένα έλεγχο. Αυτό τον διευκόλυνε να παίρνει γρήγορα και αποτελεσματικά μέτρα για να αντιμετωπιστεί ο λιμός, παρακάμπτοντας τη γραφειοκρατία αλλά και τα τοπικά συμφέροντα.

Ο Παπανδρέου αντιμετωπίζει τον λιμό στη Χίο

Μέσα σε λίγες μέρες, ο νέος διοικητής επέβαλε τα πρώτα μέτρα του.

Τον Φεβρουάριο του 1917 με διάταγμα του Γεωργίου Παπανδρέου θεσπίστηκαν ονομαστικά δελτία άρτου και άλλων τροφίμων για όλους τους κατοίκους της Χίου. Επίσης, επέβαλε στους αρτοποιούς να πωλούν εκτός από το ψωμί και αλεύρι. Οι καταναλωτές είχαν έτσι τη δυνατότητα να αγοράζουν την πρώτη ύλη και να φτιάχνουν οι ίδιοι το ψωμί τους. Ο Παπανδρέου είχε διαπιστώσει ότι με την αγορά του αλευριού, οι Χιώτες παρήγαγαν μεγαλύτερη ποσότητα ψωμιού απ’ ότι αν αγόραζαν έτοιμο ψώμι από τους αρτοποιούς. Επιπλέον, δεν θα χρειαζόταν να πληρώσουν παραπάνω για να έχουν περισσότερο διαθέσιμο ψωμί για τις οικογένειές τους.

Στην πόλη της Χίου ορίστηκαν επτά αρτοποιεία που θα διένειμαν τον άρτο και τα άλευρα στους κατοίκους της, βάσει του δελτίου που θα προσκόμιζε κάθε ενδιαφερόμενος.

Στα χωριά, σύμφωνα με τον αριθμό των κατοίκων, θα δίνονταν ανάλογες ποσότητες. Τα αγαθά αυτά, κατόπιν μειοδοτικού διαγωνισμού θα τα λάμβανε κάποιος έμπορος, ο οποίος με βάση την τιμή της μειοδοσίας θα προμήθευε τους συγχωριανούς του. Επιτροπές θα διενεργούσαν τους διαγωνισμούς και άλλες θα έκαναν τους απαραίτητους ελέγχους ότι τηρούνταν οι νόμιμες διαδικασίες.

Σύντομα, οι κάτοικοι της Χίου άρχισαν να έχουν και πάλι ψωμί σε κάποιες ποσότητες. Οι ελλείψεις άλλες τροφίμων συνεχίστηκαν μέχρι και τις αρχές του 1918. Όμως, τα χειρότερα φαινόμενα του λιμού είχαν αρχίσει να περιορίζονται.

Η «Νέα Χίος» στο φύλλο της 6^ης Φεβρουαρίου 1917 κατέγραφε την αισιοδοξία που είχε αρχίσει να διαφαίνεται στους Χιώτες, χάρη στα μέτρα του Γεωργίου Παπανδρέου: «Δόξασι ο θεός ηκούσθη να λέγη μια γραία προς μίαν άλλην σφίγγουσα στην μασχάλη το σιτηρέσιόν της. Έδιδα τόσα λεπτά να μου προμηθεύσουν ψωμί. Και έμενα νηστική. Επήγα τώρα και επήρα μια εμορφιά το ψωμάκι μου. Ο θεός να τους πολυετή».

Ελεύθερο κυνήγι

Εκτός από τα σημαντικά αυτά μέτρα, που οι προηγούμενες διοικήσεις της Χίου δεν εφάρμοσαν είτε από ανικανότητα είτε γιατί δεν ήθελαν να χτυπήσουν τα συμφέροντα των μεγαλεμπόρων, ο Παπανδρέου, θέσπισε και κάποια άλλα απλά αλλά λογικά μέτρα.

Έτσι, για παράδειγμα, άφησε τους Χιώτες ελεύθερους να κυνηγούν με ξόβεργες, κάτι που μέχρι τότε απαγορευόταν αυστηρά. Το αποτέλεσμα ήταν να έχουν στη διάθεσή τους κρέας από το κυνήγι.

Συνέπειες για την πολιτική καριέρα και την οικογένειά του

Το θετικό έργο του Γεωργίου Παπανδρέου στη Χίο του προσέδωσε μεγάλη επιρροή στο Κόμμα των Φιλελευθέρων. Λίγα χρόνια αργότερα, ο Βενιζέλος εμπιστεύτηκε στον Παπανδρέου σημαντικά υπουργεία στις κυβερνήσεις του.

Έτσι έγινε ένας από τους πιο επιφανείς πολιτικούς αρχηγούς της κεντρώας παράταξης, μέχρι και τον θάνατό του, το 1968.

Η παραμονή του Γεωργίου Παπανδρέου στη Χίο επηρέασε σε μεγάλο βαθμό και την οικογένειά του. Ενώ ήταν διοικητής στο νησί, η γυναίκα του Σοφία (Μινέικο) γέννησε εκεί το 1919, τον πρωτότοκο γιο του, Ανδρέα.

Όμως, το 1920 και λίγο πριν παυθεί από τη θέση του διοικητή από τη βασιλική κυβέρνηση, ο Γεώργιος Παπανδρέου γνώρισε στη Χίο τη γνωστή ηθοποιό, Κυβέλη. Αυτή έτυχε να περιοδεύει τότε με το θίασό της στα νησιά του Αιγαίου. Αν και οι δύο τους ήταν παντρεμένοι και είχαν παιδιά, δημιουργήθηκε ένας φλογερός έρωτας μεταξύ τους. Το αποτέλεσμα ήταν να εγκαταλείψουν τις οικογένειές τους και αργότερα να παντρευτούν.

Στοιχεία αντλήθηκαν από το βιβλίο των Π. Βατάκη, Κ. Λαγού και Β. Φίλια,”Κωνσταντίνος Περρίκος (1905-1943). Η Βιογραφία ενός Ήρωα”, εκδόσεις Μένανδρος, Αθήνα 2017.