Ο “μύθος των ηπείρων”. Πώς η Ρωσία χωρίστηκε σε ευρωπαϊκή και ασιατική; Γιατί η Ινδία θα έπρεπε να ανήκει στην Ωκεανία;

Είναι ή δεν είναι χωριστές ήπειροι η Βόρεια και η Νότια Αμερική; Υπολογίζεται ως ήπειρος η αφιλόξενη Ανταρκτική; Πόσες ηπείρους έχει τελικά ο πλανήτης Γη; Η Μαδαγασκάρη γιατί δεν είναι ήπειρος και μήπως το σύνορο με την Αφρική είναι η έρημος Σαχάρα και οχι η Μεσόγειος;

Φαίνεται παράξενο που δεν μπορούμε να απαντήσουμε με απόλυτη ακρίβεια πόσες ήπειροι υπάρχουν ή πού ακριβώς βρίσκονται τα μεταξύ τους σύνορα. Την ίδια στιγμή, τα σχήματά τους έχουν εντυπωθεί τόσο χαρακτηριστικά στο μυαλό μας από τα μαθητικά χρόνια, μέσα από τους χάρτες και τους άτλαντες, ώστε μπορούμε να κλείσουμε τα μάτια και να οπτικοποιήσουμε το περίγραμμά τους.

Πρόκειται, όμως, για το μεγαλύτερο γεωγραφικό μύθο, σύμφωνα με τον Πολ Ρίτσαρντσον, Καθηγητή Ανθρωπογεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ. Στο νέο του βιβλίο με τίτλο “Μύθοι της γεωγραφίας – Οκτώ λανθασμένες αντιλήψεις για τον κόσμο“, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ψυχογιός, ο Ρίτσαρντσον τεκμηριώνει με γλαφυρό τρόπο την άποψη ότι οι ήπειροι δεν είναι αυτονόητες και διαχρονικές και τα σύνορά τους θα μπορούσαν να έχουν χαραχθεί με βάση εντελώς διαφορετικά κριτήρια.

“Οι ήπειροι δεν είναι αξιοσημείωτες για τη γεωγραφική ομοιομορφία τους, τα εγγενή τους χαρακτηριστικά ή την επιστημονική ακρίβεια της ταξινόμησής τους, αλλά μάλλον υπογραμμίζουν τη δύναμη της φαντασίας μας να επιμένουμε ότι υπάρχουν ουσιαστικά, παρά το πλήθος των στοιχείων που δείχνουν το αντίθετο“, αποφαίνεται ο συγγραφέας.

Η διαχωριστική γραμμή Ευρώπης και Ασίας

Στα τέλη του 17ου αιώνα, είχε παγιωθεί στους άτλαντες η απεικόνιση τεσσάρων βασικών χερσαίων μαζών: της Ευρώπης, της Ασίας, της Αφρικής και της Αμερικής. Ωστόσο, οι χαρτογράφοι προσπαθούσαν να επιλύσουν το ίδιο ερώτημα που απασχολούσε και τους αρχαίους Έλληνες: πού να τοποθετήσουν το σύνορο μεταξύ Ευρώπης και Ασίας;

Καθώς δεν υπήρχε κάποιο μεγάλο υδάτινο σώμα να χωρίζει καθαρά την πρώτη από τη δεύτερη, χρειάστηκε ένα “άλμα της γεωγραφικής φαντασίας“, όπως περιγράφει ο Ρίτσαρντσον. Αρχικά επιλέχθηκε ως σύνορο ο ποταμός Ντον που εκβάλει στην Θάλασσα του Αζόφ, γιατί πιστευόταν ότι πήγαζε από κάπου βόρεια, κοντά στη θάλασσα της Αρκτικής.

Το 1730, όμως, ο Σουηδός αξιωματικός, Φίλιπ Γιόχαν φον Στράλενμπεργκ εξέδωσε ένα βιβλίο, στο οποίο πρότεινε την ιδέα να οριστεί ως σύνορο των δύο ηπείρων όχι ένας ποταμός, αλλά η οροσειρά των Ουραλίων.

“Στο νότιο άκρο τους [σ.σ.: των Ουραλίων], εξέτρεψε το σύνορο προς δυσμάς, κατά μήκος των ποταμών Σαμάρα και Βόλγα, μέχρι ένα σημείο γύρω από το Τσαρίτσιν (Βόλγκογκραντ), όπου ο Βόλγας ρέει πιο κοντά στον Ντον. Στην επίπεδη αγροτική γη μεταξύ αυτών των ποταμών τοποθετήθηκαν βολικά στον χάρτη του μερικοί λόφοι, για να καλύψουν αυτό το κενό και το ηπειρωτικό σύνορο ακολουθούσε ύστερα την τελευταία βραχεία έκταση του Ντον έως την Αζοφική Θάλασσα και τελικά μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα“, αναφέρει ο Ρίτσαρντσον.

Στο φαντασιακό του Στράλενμπεργκ, δηλαδή τα Ουράλια ήταν ψηλότερα και μακρύτερα απ’ ό,τι στην πραγματικότητα, προκειμένου να δικαιολογήσει τη διάκριση μεταξύ Ευρώπης και Ασίας. Σε αυτό το πλαίσιο, τα Ουράλια αντιπροσώπευαν για τη Ρωσία ό,τι οι ωκεανοί για τις αυτοκρατορίες της Δυτικής Ευρώπης την περίοδο της αποικιοκρατίας.

“Χαράσσοντας το ηπειρωτικό σύνορο στα Ουράλια – και διακρίνοντας καθαρά μια αποικιακή σφαίρα στην Ασία – η Ρωσία θα μπορούσε ύστερα να υποστηρίξει ότι είναι ισότιμη με τις αυτοκρατορίες της Δυτικής Ευρώπης στην Ισπανία, τη Γαλλία, την Ολλανδία και την Πορτογαλία. Η Ρωσία θα μοιραζόταν με αυτές τις δυνάμεις μια ξεχωριστή πατρίδα, η οποία θα ανήκε στον ευρωπαϊκό πολιτισμό, ενώ θα κυβερνούσε μια πελώρια, μη ευρωπαϊκή αποικιακή περιφέρεια“, συμπεραίνει ο Ρίτσαρντσον.

Η πρόταση του Στράλενμπεργκ υιοθετήθηκε από πολλούς Ρώσους διανοούμενους και γνώρισε καθολική αποδοχή από τους χαρτογράφους τον 19ο αιώνα. Μεταγενέστερα, όμως, υπήρξαν και επικριτές της ιδέας του Σουηδού αξιωματικού, όπως ο Ρώσος οπαδός του πανσλαβισμού, Νικολάι Ντανιλέφσκι. Ισχυριζόταν ότι η Ευρώπη δεν αποτελεί ήπειρο, αλλά μια απλή χερσόνησο της Ασίας και σχολίασε τα επιχειρήματα υπέρ των Ουραλίων με τα εξής λόγια:

“ Αν τα Ουράλια κάνουν την Ευρώπη ήπειρο, γιατί να μη θεωρήσουμε και την Ινδία ήπειρο; Εξάλλου, περιβάλλεται από θάλασσα στις δύο πλευρές και στην τρίτη υπάρχουν βουνά, με τα οποία δεν συγκρίνονται τα Ουράλια“.

Το νερό δεν χωρίζει, αλλά συνδέει

Στο πόνημά του, ο Ρίτσαρντσον αμφισβητεί, επίσης, τις δημοφιλείς εξηγήσεις του γεωγραφικού ντετερμινισμού και δείχνει πώς ο κόσμος συχνά απέχει από την απεικόνισή του στον χάρτη. Η Μεσόγειος, για παράδειγμα, έχει καθιερωθεί ως το σύνορο Ευρώπης και Αφρικής, όμως, για πολλούς μελετητές, η έρημος Σαχάρα θα ήταν καταλληλότερη ως διαχωριστική γραμμή των δύο ηπείρων.

Η Μεσόγειος ανέκαθεν αποτελούσε “γέφυρα” πολιτισμικής αλληλεπίδρασης και είναι υπεραπλουστευτικό να θεωρείται απλώς μία υδάτινη έκταση που διαχωρίζει τις ηπείρους. Στο ίδιο πνεύμα, ποταμοί με εύφορες κοιλάδες, όπως ο Τίγρης, ο Ευφράτης, ο Νείλος και ο Γιανγκτσέ, υπήρξαν οι κοιτίδες μεγάλων πολιτισμών της ανθρωπότητας και ευνόησαν όχι μόνο την ανάπτυξη μικρών και μεγάλων πόλεων του κόσμου, αλλά και τη διασύνδεσή τους μέσω του εμπορίου.

Οι τεκτονικές πλάκες και η Ύστατη Παγγαία

Τα κοινώς αποδεκτά σύνορα των ηπείρων στους χάρτες έρχονται συχνά σε αντίθεση με τη φύση, εξηγεί ο Ρίτσαρντσον, και παραθέτει το παράδειγμα της Μαδαγασκάρης, η οποία, λόγω της ξεχωριστής της πανίδας σε σύγκριση με την ηπειρωτική Αφρική, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ξεχωριστή ήπειρος.

Επιπρόσθετα, ο διαχωρισμός των ηπείρων δεν καθορίζεται από τις τεκτονικές πλάκες και τη γεωλογία. “Αν συνέβαινε αυτό, τότε θα έπρεπε να αφαιρέσουμε την Ινδία από την Ασία και να την προσθέσουμε στην Ωκεανία, καθώς συνδέεται τεκτονικά με τη μακρινή Αυστραλία […]

Ομοίως, αν η τεκτονική των πλακών ήταν ένα σημάδι των ηπείρων, τότε δε θα έπρεπε να χωριστεί στη μέση μόνο η Ισλανδία, αλλά και η Αφρική, η οποία βρίσκεται σε μια αργή διαδικασία διάσπασης κατά μήκος της Μεγάλης Ρηξιγενούς Κοιλάδας“, προσθέτει ο συγγραφέας.

Ακόμη και οι υφιστάμενες ηπειρωτικές διακρίσεις θα πάψουν να υπάρχουν σε 250 εκατομμύρια χρόνια, όταν, σύμφωνα με τους επιστήμονες, θα δημιουργηθεί η λεγόμενη Ύστατη Παγγαία, μια υπερήπειρος, στην οποία η Αφρική θα ενωθεί με την Ευρασία και η Βόρεια/Νότια Αμερική θα συγκρουστεί με την Ασία.

“Ιδωμένες από αυτή τη σκοπιά, οι ήπειροι είναι αδέξιες και απλοϊκές οριοθετήσεις ενός διασπασμένου κόσμου“, καταλήγει ο Πολ Ρίτσαρντσον στο βιβλίο του, που όχι μόνο θα συναρπάσει τον αναγνώστη με τον πλούτο των πληροφοριών του, αλλά και θα τον κάνει να επαναπροσδιορίσει όσα ήξερε μέχρι σήμερα.

Περισσότερα θα διαβάσετε στο νέο βιβλίο “Μύθοι της γεωγραφίας – Οκτώ λανθασμένες αντιλήψεις για τον κόσμο“, το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Πηγή κεντρικής φωτογραφίας: Pexels