Πώς ένα σύμπλεγμα αρχαίων αγαλμάτων σχετίστηκε με το covid test. Ο στυλεός του Οδυσσέα και ο Πολύφημος

Το Νοέμβριο του 2021 μία φωτογραφία έγινε διάσημη σε σχέση με τα αυτοδιαγνωστικά τεστ για τον κορονοϊό. Όσο και να φαίνεται περίεργο, ήταν λήψη από ένα σύμπλεγμα αρχαίων αγαλμάτων στην Ιταλία με θέμα την τύφλωση του Κύκλωπα Πολύφημου από τον Οδυσσέα.

Αυτά μαζί με άλλα αγάλματα σχετίζονταν με τον Τιβέριο, τον δεύτερο Ρωμαίο αυτοκράτορα, καθώς διακοσμούσαν ένα σπήλαιο όπου παρέθετε επίσημα δείπνα. Το 26 μ.Χ. σπήλαιο αυτό κατέρρευσε και ο αυτοκράτορας παρά λίγο να χάσει τη ζωή του

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Τα γλυπτά της Σπερλόνγκα

Τo 1957 στη διάρκεια κατασκευής παραλιακού δρόμου στην περιοχή της Σπερλόνγκα, μεταξύ της Ρώμης και της Νάπολης, βρέθηκαν πολλά σπαράγματα γλυπτών που προέρχονταν από μεγάλα συμπλέγματα αγαλμάτων. Οι αρχαιολόγοι θεωρούν ότι ήταν τοποθετημένα ανά ομάδες εντός του εσωτερικού ενός μεγάλου φυσικού σπηλαίου δίπλα στη θάλασσα.

Στο σπήλαιο αυτό δειπνούσε ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Τιβέριος όταν παραθέριζε στη βίλα του στον ίδιο χώρο.

Σύμφωνα με τους Ρωμαίους συγγραφείς, Τάκιτο και Σουτώνιο, το 26 μ.Χ. στη διάρκεια ενός επισήμου δείπνου το σπήλαιο κατέρρευσε. Πολλοί προσκεκλημένοι και υπηρέτες του αυτοκράτορα σκοτώθηκαν. Τότε φαίνεται ότι καταστράφηκαν και τα αγάλματα στο εσωτερικό του σπηλαίου.

Ο ίδιος ο αυτοκράτορας σώθηκε χάρη στην αυτοθυσία του Αίλιου Σεϊανού, διοικητή της πραιτωριανής φρουράς. Ο Σεϊανός έπεσε πάνω στον Τιβέριο και τον προστάτευσε με το σώμα του από τις πέτρες που έπεφταν από την οροφή του σπηλαίου.

Η ενέργεια αυτή του Σεϊανού εντυπωσίασε τόσο πολύ τον Τιβέριο που από τότε τον εμπιστευόταν τυφλά. Μάλιστα, έφθασε στο σημείο να τον κάνει το δεξί του χέρι στη διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας.

Οι τέσσερις ομάδες γλυπτών και η σχέση με τον Οδυσσέα

Τα θέματα των συμπλεγμάτων της Σπερλόνγκα έχουν σχέση με τον Οδυσσέα. Αποκαλύπτουν διάφορες παραμέτρους του χαρακτήρα του βασιλιά της Ιθάκης, όπως πονηριά, καπατσοσύνη και καρτερία.

Τα γλυπτά ανήκουν σε τέσσερις κύριες ομάδες και ήταν τοποθετημένα γύρω από μια τεχνητή κυκλική λίμνη η οποία εκτείνεται στο σπήλαιο, και συνδέεται με ένα μεγαλύτερο σώμα νερού προς τα έξω.

Η πιο σημαντική ομάδα γλυπτών αναπαριστούσε την τύφλωση του Κύκλωπα Πολύφημου από τον Οδυσσέα και τους συντρόφους του. Το σύμπλεγμα αυτό κυριαρχείται από το μεγάλου μεγέθους άγαλμα του Πολύφημου ο οποίος είναι ξαπλωμένος. Το συγκεκριμένο σύμπλεγμα βρισκόταν στο βάθος του σπηλαίου. Ωστόσο, μπορούσε να το δει κάποιος από κοντά καθώς υπήρχαν σκαλιά που οδηγούσαν σε αυτό.

Καθώς η τύφλωση του Πολύφημου έγινε στη σπηλιά του, η τοποθέτηση της γλυπτής αναπαράστασής της στο βάθος αυτής της Σπερλόνγκα, δείχνει ότι ήταν το βασικό θέμα της διακόσμησής της.

Μπροστά από την αναπαράσταση της τύφλωσης του Πολύφημου, υπήρχε μια άλλη που έδειχνε το πλοίο του Οδυσσέα να δέχεται επίθεση από τη Σκύλλα.

Υπήρχαν και δύο μικρότερες ομάδες γλυπτών στις πλευρές του ανοίγματος της λίμνης. Αυτή στα αριστερά είναι γνωστή ως «ομάδα Πασκουίνο» και θεωρείται ότι δείχνει τον Οδυσσέα να κουβαλά τον νεκρό Αχιλλέα από το πεδίο της μάχης. Στα δεξιά ήταν ένα άλλο σύμπλεγμα με θέμα τον Οδυσσέα να κλέβει το Παλλάδιο της Τροίας μαζί με τον Διομήδη κατά την διάρκεια της πολιορκίας της πόλης.

Στην κόγχη του βράχου πάνω από την είσοδο στο σπήλαιο της Σπερλόνγκα υπήρχε άγαλμα του Γανυμήδη που μετέφερε ο Δίας μεταμορφωμένος σε αετό.

Όλα τα γλυπτά ήταν έτσι τοποθετημένα ώστε να διακρίνονται από το τρικλίνιο όπου παρατίθενται τα αυτοκρατορικά δείπνα και πιθανώς βρισκόταν εντός τέντας στο κέντρο της εισόδου. Επίσης, υπήρχε ειδικός φωτισμός κατά τη νύχτα ώστε να υπάρχει επαρκής ορατότητα εντός του σπηλαίου για τη θέαση των γλυπτών.

Χρονολόγηση των γλυπτών

Καθώς το 26 μ.Χ. καταστράφηκε η σπηλιά της Σπερλόνγκα, τα γλυπτά είναι προγενέστερα. Γενικά χρονολογούνται στην πρώιμη περίοδο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας μεταξύ του ύστερου 1^ου αιώνα π. Χ, και των αρχών του 1^ου αιώνα μ. Χ. Όμως, δεν αποκλείεται να ήταν παλαιότερα έργα, της ύστερης ελληνιστικής εποχής.

Στο τμήμα του πλοίου του Οδυσσέα στην ομάδα της Σκύλλας, διασώζεται μια επιγραφή  όπου αναφέρονται οι τρεις γλύπτες του, Αθηνόδωρος, Αγήσανδρος και Πολύδωρος. Γνωρίζουμε ότι και οι τρεις γλύπτες ήταν από τη Ρόδο. Επιπλέον, ήταν οι γλύπτες του περίφημου συμπλέγματος του Λαοκόοντα που βρέθηκε στη Ρώμη το 1506 και αποκατέστησε ο Μιχαήλ Άγγελος.

Δυστυχώς, δεν γνωρίζουμε πότε έζησαν οι Αθηνόδωρος, Αγήσανδρος και Πολύδωρος. Έτσι δεν είναι βέβαιο αν τα γλυπτά αυτά έργα υπήρξαν παραγγελία του ίδιου του Τιβερίου, αν υπήρχαν πριν από αυτόν, ή αποτελούν αντίγραφα παλαιότερων έργων της ελληνιστικής εποχής.

Επίσης, δεν γνωρίζουμε αν κατασκευάστηκαν στη Ρόδο και κατόπιν μεταφέρθηκαν στην Σπερλόνγκα, ή αν φιλοτεχνήθηκαν εκεί. Η υπόθεση περιπλέκεται από την μη έως τώρα ταυτοποίηση της προέλευσης του μαρμάρου.

Τα γλυπτά και ο Τιβέριος

Ο Τιβέριος ήταν ο διάδοχος του Αυγούστου και δεύτερος αυτοκράτορας της Ρώμης. Για τους περισσότερους είναι γνωστός κυρίως γιατί η διδασκαλία και η σταύρωση του Χριστού έλαβαν χώρα στη διάρκεια της βασιλείας του.

Ο Τάκιτος και ο Σουητώνιος παρουσιάζουν τον Τιβέριο ως πονηρό, αδίστακτο και φιλύποπτο. Αν και οι πηγές αυτές είναι αρνητικές για την προσωπικότητα του αυτοκράτορα, δείχνουν επίσης ότι διέθετε ηγετικές ικανότητες. Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι κυβέρνησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία για 23 χρόνια (14-37 μ.Χ.).

Καθώς ο Τιβέριος παρέθετε επίσημα δείπνα στη σπηλιά της Σπερλόνγκα, είναι πολύ πιθανό η γλυπτή διακόσμησή της να ήταν προσωπική επιλογή του. Έτσι, μάλλον μας δίνουν στοιχεία για την προσωπικότητά του.

Ο Τιβέριος, όπως οι περισσότεροι Ρωμαίοι αριστοκράτες ήταν κοινωνοί του ελληνικού πολιτισμού. Ο ίδιος φαίνεται ότι θαύμαζε τον Οδυσσέα.

Ίσως είχε επίγνωση ότι οι προσωπικότητές τους είχαν κοινά χαρακτηριστικά. Επιπλέον, και οι δύο είχαν υποχρεωθεί για πολλά χρόνια να βρίσκονται μακριά από τις πατρίδες τους και να υπομένουν αναποδιές και ταπεινώσεις. Πριν γίνει αυτοκράτορας, ο Τιβέριος είχε αυτοεξοριστεί από τη Ρώμη υπό εξευτελιστικές συνθήκες. Στο τέλος, όμως, τόσο ο Οδυσσέας όσο και ο Τιβέριος κατάφεραν να επιβιώσουν, ενώ αυτοί γύρω τους χάθηκαν. Έτσι πήραν την εξουσία στις πατρίδες τους.

Δεν είναι τυχαία επίσης η επιλογή έργων που έχουν σχέση με τη Ρόδο. Ο Τιβέριος αγαπούσε το νησί και τους κατοίκους του και είχε επιλέξει να ζήσει εκεί τα περισσότερα χρόνια της αυτοεξορίας του.

Γιατί έγινε διάσημη η λήψη από το σύμπλεγμα του Πολύφημου;

Σύμφωνα με την Οδύσσεια, ο Κύκλωπας Πολύφημος είχε εγκλωβίσει τον Οδυσσέα και τους άνδρες του μέσα στην σπηλιά του και είχε ξεκινήσει να τους τρώει. Όμως, ο Οδυσσέας κατάφερε να τον κοιμίσει με κρασί. Στη συνέχεια με τη βοήθεια των εναπομενόντων ανδρών, τρύπησε μ’ ένα ακονισμένο παλούκι το μοναδικό μάτι του Πολύφημου.

Στη γλυπτή σύνθεση της Σπερλόνγκα, το μακρύ ξύλο που χρησιμοποιείται γι’ αυτό το λόγο μοιάζει σαν να έχει βαμβάκι στην άκρη του. Έτσι, θυμίζει στυλεό για αυτοδιαγνωστικά τεστ κορονοϊού! Επιπλέον, ο τρόπος που ο Οδυσσέας το κρατά είναι σαν να ετοιμάζεται να το βάλει στο ρουθούνι του Πολύφημου, για να του κάνει τεστ, παρά να του τρυπήσει το μάτι!

Αρχική εικόνα: Το σύμπλεγμα του Κύκλωπα Πολύφημου από το σπήλαιο της Σπερλόνγκα, όπως έχει αποκατασταθεί στο τοπικό μουσείο. Πηγή: Alamy