Πώς διασώθηκαν και πού καταγράφηκαν τα Oμηρικά έπη. Ένα από τα παλαιότερα σωζόμενα αποσπάσματα εκτίθεται στην Ολυμπία

Στις 25 Ιουνίου 2022, ένα εντυπωσιακό και ανεκτίμητης αξίας εύρημα “βρήκε” τη θέση του στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Ολυμπίας.

Πρόκειται για την πήλινη επιγραφή Π15632 που φέρει εγχάρακτους τους πρώτους 13 στίχους της ραψωδίας ξ της Οδύσσειας. Σε αυτούς περιγράφεται η συνάντηση του ήρωα Οδυσσέα με τον πιστό του χοιροβοσκό, Εύμαιο.

Η επιγραφή ανακαλύφθηκε τον Ιούλιο του 2018 και θεωρήθηκε ως μία από τις σπουδαιότερες αρχαιολογικές ανακαλύψεις εκείνης της χρονιάς παγκοσμίως.

Προέρχεται από το ρωμαϊκό νεκροταφείο στο Φραγκονήσι, 1,5 χιλιόμετρο ανατολικά της Ολυμπίας, και είχε χρησιμοποιηθεί σε δεύτερη χρήση ως οικοδομικό υλικό σε ταφικό μνημείο του 3ου αιώνα μ.Χ.

Με βάση τα δεδομένα της έρευνας, η επιγραφή χρονολογείται ανάμεσα στα τέλη του 2ου μ.Χ. αιώνα και το πρώτο μισό του 3ου.

Αποτελεί το παλαιότερο σωζόμενο απόσπασμα των συγκεκριμένων στίχων και, συγχρόνως, πρόκειται για ένα από τα παλαιότερα κείμενα των ομηρικών επών από τον ελληνικό χώρο πλην οστράκων ή αγγείων που περιλαμβάνουν στίχους από τα ομηρικά έπη.

Καλό Σαββατοκύριακο ☀

Στο #Αρχαιολογικό #Μουσείο της Ολυμπίας εκτέθηκε η πήλινη #επιγραφή Π15632 με τους πρώτους 13 στίχους της ραψωδίας ξ (#Οδύσσεια). Πρόκειται για μία από τις σημαντικότερες αρχαιολογικές ανακαλύψεις 🌏του 2018➡https://t.co/hzkkmAZqqn#MinCultureGR #Olympia pic.twitter.com/bL3w2on0au

— Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού (@cultureGR) June 25, 2022

Πώς επιβίωσαν τα ομηρικά έπη

Τα ομηρικά έπη εντάσσονται στον κορμό της παραδοσιακής προφορικής ποίησης. Η συμβολή της γραφής στη σύνθεση ή την καταγραφή της Ιλιάδας και της Οδύσσειας είναι δύσκολο να καθοριστεί απόλυτα και, γι’ αυτό, έχουν διατυπωθεί διάφορες υποθέσεις.

Οι θιασώτες της προφορικής σύνθεσης υποστηρίζουν ότι ο Όμηρος δεν γνώριζε γραφή και υπαγόρευσε τα έργα του σε εγγράμματους ομοτέχνους του ή γραφείς, ώστε το έργο του να αποκτήσει διαχρονική σημασία.

Άλλοι εκτιμούν ότι τα κατέγραψε ο ίδιος, ενώ, σύμφωνα με μια τρίτη εκδοχή, τα έπη μεταδίδονταν προφορικά και καταγράφηκαν σε μεταγενέστερα χρόνια.

Το ενδεχόμενο, πάντως, τα ομηρικά έπη να δέχθηκαν στη σύνθεσή τους την υποστήριξη της γραφής είναι εξαιρετικά πιθανό, συναινούν οι περισσότεροι ειδικοί.

“Ο πλήρης διαχωρισμός ανάμεσα στην προφορική και στη γραπτή σύνθεση των ομηρικών επών θεωρείται σήμερα κάπως μηχανιστικός ή απλουστευτικός […] Η παρουσία ενός κεντρικού σχεδίου, με αρχή, μέση και τέλος, αλλά και οι σύνθετες τεχνικές που εφαρμόζονται στα ομηρικά έπη μάς υποχρεώνουν να δεχθούμε ότι δεν θα μπορούσαν να θεωρηθούν προϊόντα απρόσωπων απαγγελιών και, προπάντων, να συντεθούν σε περιβάλλον όπου δεν υπήρχε η γραφή“, αναφέρουν ο Δημήτρης Μαρωνίτης και ο Λάμπρος Πόλκας στο βιβλίο “Αρχαϊκή Επική Ποίηση: Από την Ιλιάδα στην Οδύσσεια“.

Πότε καταγράφηκαν επίσημα

Η πρώτη επίσημη καταγραφή των ομηρικών επών φαίνεται ότι έγινε στην Aθήνα κατά τον 6ο αιώνα π.X., την εποχή που εξουσίαζε την πόλη ο τύραννος Πεισίστρατος ή ο γιος του Ίππαρχος, με σκοπό οι ραψωδοί να τα απαγγέλλουν στη γιορτή των Παναθηναίων.

Η πρώτη συστηματική εργασία για την οριστική αποκατάσταση των ομηρικών έργων έγινε από Αλεξανδρινούς φιλολόγους του 3ου-2ου π.Χ. αιώνα, όπως ο Ζηνόδοτος ο Εφέσιος και ο Αρίσταρχος ο Σαμόθραξ.

Έκτοτε, τα ομηρικά κείμενα σώθηκαν σε πολλούς κώδικες, από περγαμηνή ή χαρτί, του 10ου ή 11ου αιώνα και μετά.

Πού βρέθηκαν οι στίχοι της Ιλιάδας και της Οδύσσειας

Αποσπάσματα, μερικά από τα οποία αποτελούν ραψωδίες ολόκληρες, σώθηκαν επίσης σε παπύρους και άλλα υλικά της ελληνορωμαϊκής περιόδου, τα οποία ανακαλύφθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες.

“Σε ορισμένες περιπτώσεις, το κείμενο της παπυρικής και χειρόγραφης παράδοσης διαφέρει από το κείμενο που παραθέτει μια πρώιμη πηγή της αρχαιότητας“, σύμφωνα με τον Καθηγητή Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας, Χρήστο Τσαγγάλη.

Ακόμη, επί λέξει χωρία από τον Όμηρο παρατίθενται σε έργα αρχαίων συγγραφέων από το 530 π.Χ. και μετά, καθώς και σε αρχαιολογικά αντικείμενα. Κατά τον 19ο αιώνα, πολλοί πάπυροι με θραύσματα της Οδύσσειας βρέθηκαν στην Αίγυπτο.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Πάπυρος 114 ή Πάπυρος του Ομήρου του Μπανκς. Βρέθηκε από τον Άγγλο αιγυπτιολόγο, Γουίλιαμ Τζον Μπανκς και περιλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος του κειμένου του τελευταίου βιβλίου της Ιλιάδας, με εξαίρεση τις πρώτες 126 γραμμές. Μετά το θάνατό του, αγοράστηκε από το Βρετανικό Μουσείο.

Επιπλέον, στη Βιβλιοθήκη του Αγίου Μάρκου στη Βενετία φυλάσσεται το αρχαιότερο και αρτιότερο διασωθέν αντίγραφο της Ιλιάδας.

Πρόκειται για τον κώδικα Venetus Α, ο οποίος χρονολογείται στον 10ο αιώνα και, εκτός από το αρχαίο κείμενο της Ιλιάδας, εμπεριέχει πολύτιμα σχόλια αρχαίων και βυζαντινών φιλολόγων.

Ομηρικά έπη. Μέσα στη 10άδα των “100 ιστοριών που διαμόρφωσαν τον κόσμο”

Στο πέρασμα των ετών, τα ομηρικά έπη άσκησαν μεγάλη επίδραση στην αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή λογοτεχνία και τέχνη. Λειτούργησαν ως πηγή έμπνευσης όχι μόνο για λογοτέχνες, αλλά και για σκηνοθέτες, καλλιτέχνες και καρτουνίστες.

Μέχρι σήμερα, τα διδάσκονται τα παιδιά στο σχολείο και το γεγονός ότι διασώθηκαν ολόκληρα επιβεβαιώνει την τεράστια αξία και κληρονομιά τους.

To 2018, η Οδύσσεια βρέθηκε στην κορυφή της λίστας με τις “100 ιστορίες που διαμόρφωσαν τον κόσμο” του BBC Culture.

Η Ιλιάδα κατέλαβε την 10η θέση, με βάση τις απαντήσεις 108 συγγραφέων, ακαδημαϊκών, δημοσιογράφων, κριτικών και μεταφραστών από 35 χώρες στο βρετανικό δίκτυο.