Πόρτα – Παναγιά. Η παλαιότερη βυζαντινή εκκλησία που απεικονίζει τον Χριστό και την Παναγία σε διαφορετικές θέσεις

Ιδρύθηκε το 1283 από τον Κυβερνήτη της Θεσσαλίας, Ιωάννη Άγγελο Κομνηνό Δούκα, γιο του δεσπότη της Ηπείρου, Μιχαήλ Β΄ Δούκα. Υπαγόταν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και φημιζόταν για τον πλούτο της, κυρίως σε εδάφη.

Πρόκειται για έναν από τους τρεις συνολικά σταυρεπίστεγους ναούς στον θεσσαλικό χώρο και τον μοναδικό ναό πανελλαδικά, που έχει τοποθετήσει τις εικόνες του Χριστού και της Παναγίας εκατέρωθεν της Κύριας Πύλης, αντίθετα απ’ ότι υπαγορεύει η ορθόδοξη χριστιανική διάταξη, δηλαδή με τον Χριστό στα δεξιά και την Παναγία αριστερά.

Το τέμπλο του ναού. Οι εικόνες του Χριστού και τις Παναγίας εκατέρωθεν της Πύλης είναι τοποθετημένες αντίθετα με την συνήθη ορθόδοξη χριστιανική παράδοση.

Η καινοτομία της Παναγίας στα δεξιά, έδωσε στην εκκλησία τον τίτλο της “Δεξιοκρατούσας Παναγιάς”.

Μια άλλη παράδοση αναφέρει ότι η ονομασία «Δεξιοκρατούσα» οφείλεται στο ότι η Θεοτόκος κρατά τον Ιησού στο δεξί της χέρι, ενώ η πιο συνηθισμένη αγιογράφησή της είναι να φέρει το θείο Βρέφος στο αριστερό της χέρι.

Η άλλη δεξιοκρατούσα

Μια ακόμα εκκλησία που έχει αυτό το χαρακτηριστικό βρίσκεται στη Θεσσαλονίκη. Πρόκειται για τον Ναό της Παναγίας Δεξιάς. Είναι πολύ νεότερης κατασκευής αφού θεμελιώθηκε το 1956 στη θέση του βυζαντινού ναού του Αγίου Υπατίου.

Στο Ναό του Αγίου Υπατίου, άγνωστο πώς,  προσφέρθηκε η εικόνα της Παναγίας της Ελεούσης, πιστό αντίγραφο της ομώνυμης εικόνας του Κύκκου της Κύπρου, την οποία η παράδοση θέλει να την έχει  αγιογραφήσει ο Άγιος Ευαγγελιστής Λουκάς.

Η προφορική παράδοση αναφέρει πως η εικόνα της Παναγίας έχει μεταφερθεί από έναν μοναχό ο οποίος έπειτα  από όνειρο που είδε, καθοδηγήθηκε να την τοποθετήσει σε ναό δεξιά, όπως εισέρχεται κάποιος στην πόλη της Θεσσαλονίκης από τη θύρα των ανατολικών τειχών.

Έτσι λοιπόν, σύμφωνα πάντα με την παράδοση, η Εικόνα ονομάστηκε Παναγία Δεξιά.

Οι τρεις κορμοί κιόνων στον περιβάλλοντα χώρο του ναού μαρτυρούν πως κτίστηκε πάνω σε έναν αρχαιοελληνικό ναό. Στην τοιχοδομία του ναού βρέθηκαν λίθοι του αρχαίου ναού, μαζί με τόρμους, συνδέσμους, αναθυρώσεις και επιγραφές.

Ο ναός της Πόρτα – Παναγιάς αποτελείται από τον κυρίως ναό και τον μεταγενέστερο εξωνάρθηκα με τον κυρίως ναό να χαρακτηρίζεται ως “τρίκλιτη σταυρεπίστεγη βασιλική τύπου Γ1”, σύμφωνα με την τυπολογική κατάταξη του ερευνητή της ελληνικής αρχιτεκτονικής και αρχιτέκτονα, Αναστάσιου Ορλάνδου.

Τα τρία αυτά κλίτη διαιρούνται εσωτερικά με κιονοστοιχίες ενώ η τοποθέτηση των στεγών των επιμέρους τμημάτων του ναού σε διαφορετικά ύψη μεταξύ τους, δίνει στο μνημείο αυτό, μια μοναδική πλαστικότητα.

Ο βυζαντινός ναός σχεδόν καταστράφηκε από μεγάλη πυρκαγιά το 1854. Κατέρρευσε η θολωτή στέγη του μεσαίου κλίτους, συμπαρασύρονας και τους κίονες που τη στήριζαν.

Από τον εικονογραφικό διάκοσμο, αξιοπρόσεκτη είναι η τοιχογραφία που καλύπτει την ημικυκλική κόγχη, στην ΝΔ γωνία του κυρίως ναού, όπου απεικονίζεται ο κτήτορας της μονής Ιωάννης Δούκας, τον οποίο οδηγεί ένας άγγελος στην Παναγία. Πρόκειται για μια σπάνια προσωπογραφία των Κομνηνών.

Κατά την τελευταία ανασκαφική έρευνα, ανακαλύφθηκε ο τάφος του Ιωάννη Δούκα, συλημένος. Η έρευνα έφερε στο φως τμήματα του αρχικού μαρμάρινου τέμπλου, τμήματα από αρχαίες ενεπίγραφες στήλες και επικράνων.

Η Πόρτα Παναγιά είναι η γενέτειρα του Αγίου Βησσαρίωνα, άλλοτε μητροπολίτη Λαρίσης και Τρίκκης, ο οποίος είναι και ο πολιούχος Άγιος της Πύλης, της Καλαμπάκας επίσης όμως και των Τρικάλων