Ποια ήταν τα “καταφύγια σάντουιτς” και πως τα θωράκιζαν για ολική κατάρρευση κτιρίου. Οι οικοφύλακες Αθήνας και Πειραιά

Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, τα καταφύγια διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην προστασία των Ελλήνων από εναέριες επιθέσεις.

Με τον φόβο των βομβαρδιστικών αεροπλάνων, τα οποία θα μπορούσαν να προκαλέσουν τον θάνατο χιλιάδων αμάχων, το καθεστώς του Ιωάννη Μεταξά έλαβε ορισμένα μέτρα, έτσι ώστε να προετοιμάσει τους πολίτες για ενδεχόμενες επιθέσεις.

Aφορούσαν την εκπαίδευση των Ελλήνων και την δημιουργία εγκαταστάσεων, κατάλληλων για την ασφάλειά τους.

Ο νόμος του Μεταξά για τα καταφύγια

To 1936, το καθεστώς του Μεταξά επέβαλε νόμο, μέσω του οποίου απαγορευόταν η κατασκευή οποιοδήποτε νέου κτιρίου στην Αθήνα, από τρεις ορόφους και πάνω (υπολογίζοντας και το ισόγειο ως όροφο), αν δεν είχε κατάλληλο καταφύγιο.

Με τον όρο «κατάλληλο καταφύγιο», προσδιορίζονταν συγκεκριμένες προδιαγραφές, θεσπιζόμενες από τις κρατικές υπηρεσίες. Ο μηχανικός έπρεπε πρώτα να φτιάξει το σχέδιο του καταφυγίου και να το υποβάλλει στην αεράμυνα. Η πολεοδομία προχωρούσε στις σχετικές εργασίες, μόνο όταν η αεράμυνα ενέκρινε το σχέδιο του καταφυγίου.

Ο νόμος ήταν υποχρεωτικός για όλες τις κατοικίες, ιδιωτικές και δημόσιες.

Οι προδιαγραφές των καταφυγίων

Υπήρχαν δυο ειδών καταφύγια. Τα εκ διασκευής, που αποτελούσαν υπόγειους χώρους και μετατράπηκαν σε καταφύγια και τα εκ κατασκευή που φτιάχτηκαν με πολύ αυστηρές προδιαγραφές για να γίνουν καταφύγια.

Η χωρητικότητα ήταν αντίστοιχη με τον αριθμό των ενοίκων, που υπολόγιζαν ότι θα έμεναν, με συγκεκριμένους θαλάμους. Έπρεπε να ληφθεί υπόψιν και η επάρκεια οξυγόνου από τη στιγμή που θα οι πόρτες θα σφραγίζονταν.

Ο στόχος ήταν να παραμείνει κανείς στο καταφύγιο για τρεις ώρες, δηλαδή, όσο περίπου θα διαρκούσε και ένας μακράς διαρκείας βομβαρδισμός. Επιπλέον συνυπολόγιζαν και το διάστημα στο οποίο ενδεχομένως θα υπήρχε μια φωτιά ή μια κατάρρευση.

Τα τοιχώματα των καταφυγίων ήταν κατασκευασμένα με συγκεκριμένα υλικά και συγκεκριμένο πάχος. Στην οροφή, έπρεπε πάντα να υπάρχει πλάκα από μπετόν αρμέ, τόσο παχιά ώστε να αντέξει ακόμα τη κατάρρευση όλου του κτιρίου.

Υπήρχε ένας προθάλαμος, με στόχο τη μείωση αερίων, σε περίπτωση χημικού πολέμου και λοιποί θάλαμοι. Σε κάθε θάλαμο υπήρχε τουαλέτα.

Κατασκευάζονταν έξοδοι κινδύνου, σε εντελώς διαφορετική κατεύθυνση από την κύρια είσοδο.

Υπήρχαν υποδομές υγιεινής και καθαριότητας, των λεγόμενων ανεριόπλητων, σε περίπτωση που κάποιος θα είχε χτυπηθεί με χημικά αέρια.

Ο οικοφύλακας αποτελούσε το άτομο που θα ήταν υπεύθυνο για τη διαχείριση των καταφυγίων. Ήταν άτομο μη στρατεύσιμο και πέρναγε από κατάλληλη εκπαίδευση, την ειδική σχολή οικοφυλάκων.

Μία από τις αρμοδιότητές του ήταν να κατανείμει τους ανθρώπους ανάλογα την πληρότητα σε κάθε θάλαμο του καταφυγίου, έτσι ώστε να υπάρχει έλεγχος των εισερχομένων. Όποιος θάλαμος ήταν πλήρης, έκλεινε την πόρτα, για τη διάρκεια των τριών ωρών.

Όλοι πρέπει να κάθονται ακίνητοι δεξιά και αριστερά σε πάγκους, προκειμένου να μην υπάρχει μεγάλη κατανάλωση οξυγόνου.

Στο καθήκον δεν ήταν μόνος του. Είχε τις οικονοσοκόμες και τους οικοπυροσβέστες, οι οποίοι γνώριζαν και εκείνοι τις βασικές προδιαγραφές του εκάστοτε καταφυγίου.

Ο οικοπυροσβέστης βρισκόταν στην πιο δυσχερή θέση, αφού σε περίπτωση βομβαρδισμού δεν μπορούσε να προστατευτεί. Έπρεπε να είναι πάνω στην οροφή και να προσέχει να μη χτυπήσει εμπρηστική βόμβα το κτίριο, έτσι ώστε να μπορέσει να σβήσει άμεσα τη φωτιά.

Τα «καταφύγια σάντουιτς»

Τα «καταφύγια σάντουιτς» ονομάζονταν οι θάλαμοι μου βρίσκονταν ο ένας δίπλα στον άλλον ή ένα μικρό καταφύγιο με κάποιο άλλο μικρό καταφύγιο, που επικοινωνούσαν μεταξύ τους. Επειδή ήταν διαδοχικά το ένα δίπλα στο άλλο  και ενώνονταν πλευρικά με έναν διάδρομο, τα έλεγαν «καταφύγια σάντουιτς».

Τα εφόδια

Δεδομένου ότι στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο έγινε εκτεταμένη χρήση χημικών, φοβούμενοι ότι θα συμβεί το ίδιο και στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, στα καταφύγια υπήρχαν αντισφυξιογόνες μάσκες και υλικά πυρόσβεσης. Απαραίτητη ήταν η ύπαρξη του νερού και για αυτό το λόγο υπήρχε μια μεγάλη υδατοδεξαμενή.

Που υπήρχαν καταφύγια

Αν και υπήρχαν καταφύγια σε όλη την Ελλάδα, τα περισσότερα εντοπίζονται σε Αθήνα και Πειραιά. Δημοσιεύματα της εποχής αναφέρουν ότι τα καταφύγια σε Αθήνα και Πειραιά έφταναν τις 6.000 για εκ κατασκευής καταφύγια, ενώ με τα εκ διασκευής έφταναν περίπου τα 12.000.

Καταφύγια κατασκευάστηκαν θεωρητικά σε όλες τις πόλεις που υπήρχε μεγάλη συγκέντρωση πληθυσμού, όπως για παράδειγμα στην Πάτρα, στο λιμάνι του Βόλου και στη Θεσσαλονίκη.

Στον Πειραιά, τα περισσότερα καταφύγια ήταν στο λιμάνι. Υπήρχαν και στη Δραπετσώνα, στα διυλιστήρια, κοντά στους ηλεκτρικούς σταθμούς, στον κεντρικό ηλεκτρικό σταθμό, στο Τζάνειο και στη σχολή ναυτικών δοκίμων.

Όσον αφορά τα καταφύγια στην Αθήνα, ξεχωρίζουν αυτά του Μετοχικού Ταμείου του στρατού, που ήταν και το ισχυρότερο της περιοχής, ο Λυκαβηττός και ο Αδρηττός.

Οι καταφυγιώτες και η κοινωνική διαστρωμάτωση μέσα στα καταφύγια

Όπως επισημαίνει ο λογοτέχνης Κώστας Βάρναλης, η συνάντηση των πολιτών μέσα στα καταφύγια χαρακτηρίστηκε ως η πρώτη αταξική κοινωνία της Ελλάδας και τους είχε ονομάσει καταφυγιώτες.

Η αιτία ήταν ότι φτωχοί και πλούσιοι, από τη στιγμή που θα ηχούσε συναγερμός, θα έπρεπε να τρέξουν όλοι μαζί στα καταφύγια, να βρεθούν στο ίδιο θάλαμο και να υπακούσουν στους ίδιους κανόνες.

Όπως αναφέρει στη ΜτΧ ο Στέφανος Μίλεσης, συγγραφέας και πρόεδρος της Φιλολογικής Λέσχης Πειραιώς:

«Μπορούσε ο λούστρος, στα σκαλιά της Αγίας Τριάδας, να τρέξει και να μπει μαζί με το διευθυντή, να κάτσουν στο ίδιο στασίδι και έπρεπε να υπακούν στους ίδιους κανόνες.

Ο οικοφύλακας, μπορεί κάποτε να ήταν ένας δεκανέας, στην παλιά του θητεία, όμως ήταν η ανώτατη αρχή. Αυτός έκανε κουμάντο, αυτός επέβλεπε την είσοδο και την έξοδο, έχει δικαίωμα να επιβάλει ποινές».