Ποια ήταν το μοντέλο με το αινιγματικό χαμόγελο που ζωγράφισε ο Ντα Βίντσι; Ήταν η μητέρα του, μια γυναίκα από τη Φλωρεντία ή ο ίδιος ντυμένος τραβεστί;

Ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι έχει κάνει δύσκολη τη ζωή των ιστορικών τέχνης.

Όχι μόνο δεν έβαζε υπογραφή ή ημερομηνία στους πίνακές του, δυσκολεύοντας την ταυτοποίηση των έργων του, αλλά στην περίπτωση της Μόνα Λίζα, δεν υπήρχε κάποια αναφορά στα σημειωματάριά του, ούτε ένδειξη ότι πληρώθηκε ποτέ για τον συγκεκριμένο πίνακα.

Δεν φαίνεται να υπάρχει κάποια γραπτή αναφορά και από οποιονδήποτε άλλον άνθρωπο όσο ζούσε ο Λεονάρντο, εκτός από ένα πιθανό δείγμα το οποίο βρέθηκε τα τελευταία χρόνια γραμμένο πρόχειρα στο πίσω μέρος ενός βιβλίου του 16^ου αιώνα.

Παρόλο που δεν έχει αμφισβητηθεί ποτέ ότι ζωγράφισε τη Μόνα Λίζα, οτιδήποτε άλλο σχετίζεται με τον πίνακα έχει γίνει αντικείμενο ατελείωτων αντιπαραθέσεων μεταξύ των μελετητών.

Οι ιστορικοί τέχνης λατρεύουν την αντιπαράθεση για αυτόν τον πίνακα.

Η Μόνα Λίζα αποδείχτηκε ιδιαίτερα γόνιμο έδαφος επειδή οι μελετητές μπορούν να επιδοθούν στις αγαπημένες τους διαφωνίες: πότε ζωγραφίστηκε ο πίνακας, ποιος πλήρωσε γι’ αυτόν (αν πλήρωσε κάποιος) και γιατί ο Λεονάρντο κράτησε τον πίνακα αντί να τον παραδώσει στον πελάτη.

Το μεγαλύτερο μυστήριο όμως είναι το μοντέλο. Ποια ήταν η γυναίκα με το αινιγματικό χαμόγελο;

Οι υποψήφιες

Ο Τζόρτζιο Βαζάρι έχει χαρακτηριστεί ως ο πρώτος ιστορικός τέχνης και από το έργο του προέρχονται πολλές από τις γνώσεις μας για τους ιταλούς καλλιτέχνες της αναγέννησης.

Δεν αποτελεί πάντα αξιόπιστη πηγή, αλλά ήταν σύγχρονος του Λεονάρντο και παρά το γεγονός, ότι πήγε στη Φλωρεντία μετά τον θάνατο του καλλιτέχνη, λέγεται ότι συνάντησε όντως της γυναίκας που πίστευε, ότι πόζαρε για τον πίνακα.

Μας αναφέρει ότι είναι η σύζυγος του Φλωρεντίνου εμπόρου υφασμάτων και μεταξωτών, Φραντσέσκο ντε Τζιοκόντο και την ονομάζει «Μόνα Λίζα», το οποίο μεταφράζεται συνήθως ως «Λαίδη Λίζα» , αλλά θα μπορούσε να είναι και «κυρία Λίζα».

Ο πατέρας της ήταν ο Αντόνιο Μαρία Τζεραρντίνι, ένας ευκατάστατος, αλλά σε καμία περίπτωση πλούσιος γαιοκτήμονας κοντά στη Φλωρεντία.

Στην Ιταλία, ο πίνακας είναι γνωστός ως «Λα Τζιοκόντα» το οποίο μπορεί να μεταφραστεί και ως χαρούμενη γυναίκα ή γυναίκα με ευχάριστη διάθεση.

Δεν χρειάζεται να είναι κανείς διάνοια για να αντιληφθεί ότι αυτό θα μπορούσε να είναι απλώς ένα λογοπαίγνιο γύρω από το όνομα της Λίζα ντελ Τζιοκόντο, την οποία ο καλλιτέχνης ζωγράφισε χαμογελαστή.

Για πολλούς, εδώ θα έπρεπε να σταματήσουν οι διαφωνίες, αλλά μια τέτοια σκέψη απέχει μακράν από την αλήθεια.

Ένα από τα συνήθη επιχειρήματα όσων διαφωνούν ότι η Λίζα ντελ Τζιοκόντο πόζαρε για τον πίνακα είναι ότι τα εισοδήματα και η οικονομική θέση της οικογένειάς της δεν ήταν υψηλά, ενώ πορτρέτα που ήταν πανάκριβα, παρήγγειλαν συνήθως μόνα τα μέλη της αριστοκρατίας στη Φλωρεντία.

Με το πέρασμα των χρόνων, έχουν προταθεί αρκετές εναλλακτικές περιπτώσεις που καλύπτουν ολόκληρη τη γκάμα, από το πιθανό μέχρι το απίθανο.

Πολλοί έχουν υποστηρίξει σοβαρά ότι το πρόσωπο που ποζάρει είναι η μητέρα του Λεονάρντο, ο άντρας εραστής του ή ότι πρόκειται για τον ίδιο ντυμένο και μακιγιαρισμένο ως τραβεστί.

Οι πιο σοβαρές προτάσεις στηρίζονται στα όσα έγραψε ο Αντόνιο ντε Μπεάτις, ο οποίος επισκέφτηκε τον Λεονάρντο στη Γαλλία προς το τέλος της ζωής του, όταν ο τελευταίος έμενε στο Φοντενμπλό ως φιλοξενούμενος του βασιλιά Φραγκίσκου Α΄.

Ο ντε Μπεατίς γράφει ότι είδε ένα πίνακα τον οποίο περιγράφει ως το πορτρέτο μιας κυρίας από τη Φλωρεντία.

Δεν δίνει άλλες λεπτομέρειες, αναφέροντας μόνο ότι ο Λεονάρντο του είπε ότι τον πίνακα είχε παραγγείλει ο Τζουλιάνο ντε Μέντιτσι.

Αν αυτό ίσχυε, τότε θα ήταν δύσκολο να κατανοήσουμε γιατί ένα μέλος μιας αριστοκρατικής οικογένειας θα πλήρωνε τον Λεονάρντο για να ζωγραφίσει το πορτρέτο της γυναίκας ενός εμπόρου.

Μεταξύ των πολλών και διάφορων άλλων γυναικών που έχουν προταθεί συγκαταλέγονται η Κοστάντσα ντ’ Άβαλος, η οποία έγινε Δούκισσα της Φρανκαβίλα και η Ιζαμπέλα ντ Εστέ, η Μαρκησία της Μάντοβα.

Όσον αφορά στην αριστοκρατική καταγωγή και οι δύο ταιριάζουν στις προδιαγραφές, αλλά το πρόβλημα είναι ότι και οι δύο δεν κατάγονταν από τη Φλωρεντία.

Τα επιχειρήματα υπέρ όλων των άλλων υποψηφίων καταλήγουν στο ίδιο συμπέρασμα: όχι αδύνατο, αλλά όχι και πολύ πιθανό. Σύμφωνα με μια άλλη πρόταση, ο Λεονάρντο προσπαθούσε να ζωγραφίσει το πορτρέτο της ιδανικής γυναίκας και όχι κάποιο συγκεκριμένο μοντέλο, ακόμα και ο πίνακας ξεκίνησε ως μια παραγγελία που δεν ολοκλήρωσε.

Πιο πρόσφατα, η κοινή γνώμη έχει μεταστραφεί ξανά υπέρ της Λίζα ντελ Τζιοκόντα, ειδικά μετά την ανακάλυψη ενός σημειώματος το 2005.

Το σημείωμα είχε γράψει στο πίσω μέρος ενός βιβλίου ο Αγκοστίνο Βεσπούτσι, ένας Φλωρεντίνος αξιωματούχος της εποχής που την κατονομάζει ως το μοντέλο ενός πορτρέτου που ανέλαβε ο Λεονάρντο.

Στο σημείωμα αναφέρεται το έτος 1503, κάτι που ταιριάζει με τα όσα ξέρουμε για τις κινήσεις του Λεονάρντο τη συγκεκριμένη περίοδο.

Μόλις είχε επιστρέψει στη Φλωρεντία μετά από περίοδο διαμονής στην Τσεζένα και δεν έχουμε πληροφορίες για τα έργα πάνω στα οποία δούλεψε αμέσως μόλις επέστρεψε.

Πολλοί λένε ότι ο Αντόνιο Μαρία Τζεραρντίνι ήταν φίλος του πατέρα του Λεονάρντο οπότε ο τελευταίος θα μπορούσε κάλλιστα να απασχοληθεί με το πορτρέτο της κόρης ενός παλιού οικογενειακού φίλου μέχρι να παρουσιαστεί κάποια άλλη ευκαιρία.

Δεν υπάρχει τρόπος να αποδείξουμε το συγκεκριμένο σενάριο, όπως δεν υπάρχει τρόπος να αποδείξουμε τους ισχυρισμούς που έχουν γίνει υπέρ οποιασδήποτε άλλης πιθανής υποψήφιας.

Ωστόσο, η Λίζα ντελ Τζιοκόντα κερδίζει κατά κράτος όλες τις άλλες κυρίες όσο αριστοκράτισσες και αν είναι αυτές.

Απόσπασμα από το βιβλίο “Τα μεγαλύτερα μυστήρια της ιστορίας” του Bill Price, εκδόσεις Κλειδάριθμος

Διαβάστε επίσης στη “ΜτΧ”: Ελένη Μπούκουρα-Αλταμούρα, η πρώτη ελληνίδα ζωγράφος που μεταμφιέστηκε σε άντρα για να σπουδάσει στην Ιταλία. Το σπουδαίο έργο της χάθηκε επειδή το έκαψε μετά το χαμό των παιδιών της.