Όταν μας “ψέκαζαν” με άδεια του κράτους. Το εντομοκτόνο DDT, το “φλιτάρισμα” και οι έρευνες για τις επιπτώσεις

“Το Ντι ντι τι, το Ντι ντι τι, είναι ένα φάρμακο πολύ εξαιρετικό

Μας τό’ στειλε ο Τρούμαν απ’ την Αμερική

Το φάρμακο που λέμε Ντι ντι τι, το Ντι ντι τι“

Οι παραπάνω στίχοι προέρχονται από το τραγούδι “Το φάρμακο” του συγκροτήματος Χειμερινοί Κολυμβητές και αναφέρονται στο DDT, ένα ισχυρό εντομοκτόνο που, μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, χρησιμοποιήθηκε εκτεταμένα σε βάλτους, δάση, καλλιέργειες και σπίτια.

Τα πρώτα χρόνια της εφαρμογής του, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, χαιρετίστηκε ως “θαυματουργό εργαλείο” για την καταπολέμηση επιδημιών ελονοσίας και τύφου.

Οι ελληνικές κυβερνήσεις προμηθεύονταν μέσω διαγωνισμών μεγάλες ποσότητες DDT, οι σχετικές διαφημίσεις στον Τύπο ήταν συχνές και οι καταναλωτές έσπευδαν να το αγοράσουν.

Διαδεδομένη υπήρξε η μέθοδος του αεροψεκασμού με DDT περιοχών που συγκέντρωναν σμήνη κουνουπιών και, ως εκ τούτου, θεωρούνταν επικίνδυνες για τη δημόσια υγεία. Ακόμη και πόλεις ψεκάστηκαν με το εντομοκτόνο, το οποίο έγινε δημοφιλές, διότι ήταν δραστικό και σχετικά φθηνό να παραχθεί.

Οι παλαιότεροι θυμούνται σίγουρα το λεγόμενο “φλιτ”, μια συσκευή που έμοιαζε με τρόμπα και με την οποία ψεκάζονταν αυλές, δωμάτια και άλλους χώρους με κουνούπια και μύγες. Πολλά νοικοκυριά διέθεταν φλιτ τις δεκαετίες του ’50 και του ’60.

Το ρήμα “φλιτάρω” έγινε μέρος της αργκό, ενώ χαρακτηριστική έμεινε η ατάκα “Εσύ πάψε, θα σου ρίξω φλιτ” του Αθηνόδωρου Προύσαλη προς τον Γιώργο Γαβριηλίδη, στη δημοφιλή ταινία “Μια Ιταλίδα από την Κυψέλη“.

Όσο περνούσαν τα χρόνια, όμως, τόσο πλήθαιναν τα ερωτήματα για τις δυσμενείς συνέπειες του DDT στο περιβάλλον και την υγεία ανθρώπων και ζώων.

Διεξήχθησαν πολυάριθμες έρευνες, οι οποίες έδειξαν ότι το εντομοκτόνο παρέμενε στο έδαφος για πολλές δεκαετίες, προκάλεσε δραματική μείωση των πληθυσμών των αρπακτικών πτηνών και πέρασε στον άνθρωπο μέσω των τροφίμων.

Υπολείμματά του έχουν εντοπιστεί στους πιγκουίνους της Ανταρκτικής και στο μητρικό γάλα των Εσκιμώων!

Τα αποτελέσματα θορύβησαν τους υπεύθυνους δημόσιας υγείας, με αποτέλεσμα το DDT να απαγορευτεί στις αρχές της δεκαετίας του ’70. Έκτοτε, η “φήμη” του DDT έπεσε κατακόρυφα, με αποτέλεσμα σήμερα να συγκαταλέγεται στις “χειρότερες εφευρέσεις της ιστορίας“, όπως αναφέρει ο συγγραφέας, Έρικ Τσαλίν στο ομώνυμο βιβλίο του.

Είναι αληθές, πάντως, ότι σε μια ιστορική περίοδο που η επιστήμη γνώριζε μεγάλη πρόοδο και η ανθρωπότητα πάσχιζε να “δαμάσει” ασθένειες-μάστιγες, σημασία είχε το βραχυπρόθεσμο όφελος και όχι ο μακροπρόθεσμος αντίκτυπος μιας τοξικής χημικής ουσίας.

Ο “πατέρας” και ο “νονός” του DDT

Το DDT είναι αρκτικόλεξο της χημικής ουσίας διχλωρο-διφαινυλο-τριχλωροαιθάνιο. Παράχθηκε για πρώτη φορά το 1874 από τον Αυστριακό χημικό, Ότμαρ Τσάιντλερ, αλλά οι εντομοκτόνες ιδιότητές του παρέμειναν άγνωστες μέχρι την “αυγή” του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου (1939).

Ο άνθρωπος που τις ανακάλυψε ήταν ο Ελβετός χημικός, Πάουλ Χέρμαν Μίλερ και το 1948 βραβεύτηκε με Νόμπελ Ιατρικής “για την ανακάλυψη της υψηλής αποτελεσματικότητας του DDT ως δηλητήριο επαφής εναντίον πολλών αρθρόποδων“, σύμφωνα με το σκεπτικό του Ιδρύματος Νόμπελ.

“Η πρωτεύουσα “εβομβαρδίσθη” με Ντι Ντι Τι“. Οι αεροψεκασμοί

Στις αρχές του 20ού αιώνα, οι ασθένειες της ελονοσίας και του τύφου αποδεκάτιζαν εκατομμύρια ανθρώπους.

Σύμφωνα με τον Έρικ Τσαλίν, “σοβαρές επιδημίες παρουσιάζονταν συνήθως κατά τη διάρκεια των πολέμων αλλά και αμέσως μετά, λόγω της αποδιοργάνωσης των υποδομών υγείας. Θύματα του τύφου ήταν κυρίως κρατούμενοι σε γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, οι οποίοι πέθαιναν κατά χιλιάδες  λόγω κακών συνθηκών υγιεινής και ανεπαρκούς ιατρικής περίθαλψης”

Υπό αυτές τις συνθήκες, η ανακάλυψη της εντομοκτόνου δράσης του DDT θεωρήθηκε “δώρο εξ ουρανού”. Και πράγματι τότε το DDT ωφέλησε την ανθρωπότητα. Αποσόβησε αρκετούς θανάτους στρατιωτών του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ μεταπολεμικά, μια εκστρατεία του ΠΟΥ για την εξάλειψη της ελονοσίας σε περιοχές, όπως η Καραϊβική, η Βόρεια Αφρική και ο Νότιος Ειρηνικός, στέφθηκε με μεγάλη επιτυχία.

Ανάλογα ήταν τα αποτελέσματα και στην Ελλάδα. Μετά το τέλος της Κατοχής, όπου οι υποδομές της χώρας ήταν διαλυμένες και οι αρρώστιες και η πείνα θέριζαν, η χρήση του DDT διαδόθηκε κυρίως με τη βοήθεια του Οργανισμού Περίθαλψης και Αποκατάστασης των Ηνωμένων Εθνών (ΟΥΝΡΑ).   Η εφημερίδα “Ελευθερία” στις 22 Οκτωβρίου 1947  έγραφε χαρακτηριστικά :

 “Η Αθήνα “”εβομβαρδίσθη” με Ντι Ντι Τι” από ειδικά αεροσκάφη που είχε παραχωρήσει το Αμερικανικό Πολεμικό Ναυτικό” 

Ο αεροψεκασμός της πρωτεύουσας και μετέπειτα της επαρχίας, πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο μιας σειράς μέτρων για την αποτροπή της επέκτασης μιας πανδημίας χολέρας, η οποία είχε ξεσπάσει στην Αίγυπτο και κόστισε τη ζωή σε χιλιάδες ανθρώπους.

Ο “ανθελονοσιακός αγών”, το “καταπληκτικώτερον εντομοκτόνον” και οι οδηγίες χρήσης σε σκύλους

Η μάχη της Ελλάδας εναντίον της ελονοσίας ονομάστηκε από τον Τύπο “ανθελονοσιακός αγών“. Διάφορα δημοσιεύματα των τελών της δεκαετίας του ’40 εξυμνούσαν το DDT, καθώς έγραφαν ότι είναι “παντοδύναμο“, “ο τρόμος των εντόμων” και “θα μας απαλλάξη από τη μάστιγα της ελονοσίας“. Δεν έλειπαν, επίσης, τα ανακοινωθέντα των αρμόδιων υπουργείων για τις προμήθειες μεγάλων ποσοτήτων DDT.

“Η ανθελονοσιακή εκστρατεία εις την Ελλάδα ήρχισε κατά το 1946 με μεγάλον ενθουσιασμόν. Ενώ 17 αεροπλάνα εψέκαζαν συστηματικώς με εντομοκτόνα τα μεγάλα έλη και τους ορυζώνας, τα συνεργεία εψέκαζαν το εσωτερικόν των οικιών 5.000 εκ των 11.000 χωρίων της χώρας. Δεδομένου ότι οι αεροπόροι εψέκαζαν με εντομοκτόνον τους ελαιώνας, η συγκομιδή ηυξήθη κατά 25%. Υπεχώρει επίσης και η δυσεντερία, η οποία μεταδίδεται συχνά από τις μύγες“, διαβάζουμε σε δημοσίευμα του “Βήματος” τον Απρίλιο του 1960.

Τις δεκαετίες του 1950 και του 1960, οι έντυπες καταχωρήσεις για προϊόντα που περιείχαν DDT ήταν συνηθισμένο φαινόμενο. “Το καταπληκτικώτερον εντομοκτόνον“, “Το εντομοκτόνον του αιώνος“, “Εξοντώνει αστραπιαίως μυίγες, κουνούπια, σκνίπες, κοριούς, κατσαρίδες και όλα τα παράσιτα” ήταν μερικά από τα διαφημιστικά σλόγκαν της εποχής.

Ακόμη και οδηγίες χρήσης του DDT σε σκύλους που βασανίζονταν από ψύλλους και τσιμπούρια, διαβάζουμε σε δημοσίευμα των “Νέων” με ημερομηνία 29 Ιουνίου 1957:

“Με τη σκόνη DDT 10% πασπαλίζομεν το σώμα του σκυλιού και τρίβομεν με τα δάχτυλά μας τις τρίχες, για να φθάση η σκόνη στη ρίζα τους. Αποτελεσματικώτερο είναι το λουτρό μέσα σε γλυκό νερό που περιέχει διάλυση σκόνης DDT 50%, σε αναλογία μισής οκάς σκόνης σε δώδεκα οκάδες νερό. Πρέπει να προσέξουμε ιδιαιτέρως να μη βραχούν τα μάτια του σκύλου και να μην πιη το σκυλί απ’ αυτό το νερό. Υπάρχει κίνδυνος να πάθουν τα μάτια του ή και να ψοφήση“.

Το εντομοκτόνο που έχει ανιχνευτεί παντού

Οι ψεκασμοί από αέρος και από εδάφους με DDT μείωσαν κατακόρυφα τους θανάτους από ελονοσία και τύφο, αλλά οι συνέπειες για το περιβάλλον και την υγεία ανθρώπων και ζώων αποδείχθηκαν καταστροφικές. Ήδη από τα πρώτα χρόνια της εφαρμογής του, πολλοί πληθυσμοί εντόμων ανέπτυξαν ανθεκτικότητα, λόγω της ανεξέλεγκτης χρήσης του στη γεωργία.

Σύμφωνα με τους ειδικούς, το DDT είναι μία ουσία οργανοχλωριούχα και μη βιοδιασπώμενη, η οποία ακολουθεί το φαινόμενο της βιοσυσσώρευσης, δηλαδή η συγκέντρωσή του αυξάνεται κατακόρυφα από το ένα διατροφικό επίπεδο του οικοσυστήματος στο επόμενο.

Δεδομένου ότι οι οργανισμοί δεν διαθέτουν τους κατάλληλους μηχανισμούς ώστε να μεταβολίσουν το DDT, συσσωρεύεται στους ιστούς και μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρά προβλήματα υγείας. Υπάρχουν στοιχεία που το ενοχοποιούν για νευροφυσιολογικές παθήσεις, αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου σε διάφορα όργανα και διαβήτη.

Εξίσου ή και περισσότερο επιζήμιο είναι το DDT για τα ζώα. “Τα θηλαστικά που εκτίθενται στο DDT έχουν αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης όγκων στο συκώτι. Είναι εξαιρετικά τοξικό για τα ψάρια και τα υδρόβια ζώα και μειώνει τον αναπαραγωγικό ρυθμό των πουλιών, προκαλώντας εξασθένιση του κελύφους των αβγών και θανάτους βρεφών“, ανέφερε σε άρθρο του τo Εθνικό Κέντρο Πληροφόρησης Παρασιτοκτόνων των ΗΠΑ (NPIC).

Στο σχολικό βιβλίο Βιολογίας Β’ Λυκείου Γενικής Παιδείας, παρατίθεται ένα εύγλωττο παράδειγμα για το πώς το εντομοκτόνο DDT εξαπλώνεται μέσω της τροφικής αλυσίδας:

“Αν, για παράδειγμα, μια κάμπια φάει φύλλα φυτού που έχει ραντιστεί με DDT, αυτό θα απορροφηθεί από τον οργανισμό της, αλλά, επειδή δεν μεταβολίζεται και δεν διασπάται, θα συσσωρευτεί στους ιστούς της και φυσικά δεν θα αποβληθεί με τις απεκκρίσεις της.

Αν ένας κότσυφας καταναλώσει πολλές κάμπιες, τότε το DDT από όλες τις κάμπιες θα συγκεντρωθεί στους ιστούς του. Τελικά, το DDT θα βρεθεί σε ακόμα μεγαλύτερη συγκέντρωση στους ιστούς της κουκουβάγιας, που είναι ο τελικός καταναλωτής“.

Διάφορες μελέτες έχουν επαληθεύσει την παρουσία του DDT σε φρούτα, λαχανικά, κρέατα και γαλακτοκομικά προϊόντα. Το ίδιο και στους οργανισμούς γεωργών, οι οποίοι έρχονταν σε μακρόχρονη επαφή με το πανίσχυρο εντομοκτόνο.

Το Νοέμβριο του 1994, η εφημερίδα “Τα Νέα” φιλοξενούσε στις στήλες της ρεπορτάζ, το οποίο ανέφερε ότι σε κρυφή χωματερή στην Ηγουμενίτσα εντοπίστηκαν ποσότητες DDT και απαγορευμένων φυτοφαρμάκων. Δύο μήνες αργότερα, δημοσιεύματα έκαναν λόγο για ανίχνευση επικίνδυνων εντομοκτόνων σε Φθιώτιδα, Αχαΐα και Μεσσηνία και εκκλήσεις των κατοίκων για άμεση απομάκρυνσή τους.

Τα αρνητικά δημοσιεύματα, η “Σιωπηλή Άνοιξη” και η απαγόρευση

Από τα τέλη της δεκαετίας του ’60 και ιδιαίτερα από τις αρχές του ’80, τα δημοσιεύματα των εφημερίδων για το DDT άλλαξαν άρδην, καθώς επικεντρώνονταν στις αρνητικές συνέπειές του. “Τα βρέφη πίνουν μαζί με το γάλα και εντομοκτόνο!” και “Η ελονοσία θα χτυπήσει σκληρότερα, προειδοποιούν οι επιστήμονες” ήταν μερικοί σχετικοί τίτλοι.

Το 1975, άρθρο στην εφημερίδα “Το Βήμα” πραγματευόταν το “θάνατο της λιμνοθάλασσας Πόρτο Κουφό στη χερσόνησο της Σιθωνίας στη Χαλκιδική από DDT“. Επιστήμονες της Κτηνιατρικής Σχολής του ΑΠΘ ανέλυσαν δείγματα του νερού της λιμνοθάλασσας και διαπίστωσαν ότι ο πολλαπλασιασμός των νεκρών ψαριών οφειλόταν στην υψηλή συγκέντρωση του DDT.

Στα μέσα της δεκαετίας του ’90, σε δείγμα 610 βοοειδών, χοίρων και αιγοπροβάτων που συγκέντρωσε εργαστήριο του Κέντρου Κτηνιατρικών Ιδρυμάτων της Αθήνας, βρέθηκαν παρασιτοκτόνα σε ποσοστά από 4% έως 14% στα βοοειδή, από 20% έως 45% στα γουρούνια και από 30% έως 75% στα πρόβατα.

Μία από τις πιο σφοδρές επικρίτριες του DDT ήταν η Αμερικανίδα βιολόγος και φυσιοδίφης, Ρέιτσελ Λουίζ Κάρσον. Το 1962, κυκλοφόρησε το βιβλίο της με τίτλο “Σιωπηλή Άνοιξη“, ένα περιβαλλοντικό μανιφέστο που έγινε αμέσως best-seller και σήμερα θεωρείται “βίβλος” του παγκόσμιου οικολογικού κινήματος.

Μεταξύ άλλων, η Κάρσον υποστήριξε ότι τα εντομοκτόνα δηλητηριάζουν την άγρια χλωρίδα και πανίδα, αλλοιώνουν τα οικοσυστήματα και είναι αντίθετα με την ανθρώπινη ευημερία. Παρά τις κατά καιρούς κριτικές που δέχθηκε, συγκαταλέγεται στους αναγνωρισμένους επιστήμονες και τα γραπτά της πέτυχαν να ευαισθητοποιήσουν σημαντική μερίδα της κοινής γνώμης.

Υπό το φως των παραπάνω εξελίξεων, ο ΠΟΥ αναγκάστηκε να αναθεωρήσει τη στρατηγική του και να στραφεί σε άλλα μέσα καταπολέμησης της ελονοσίας. Το 1972, η αμερικανική Υπηρεσία Προστασίας Περιβάλλοντος (EPA) αποφάσισε την απαγόρευση της πώλησης και χρήσης του DDT.

Στις μέρες μας, το άλλοτε δημοφιλές εντομοκτόνο εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε αναπτυσσόμενες και λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες, όπου οι επιδημίες ελονοσίας και τυφοειδούς πυρετού μαστίζουν τους ντόπιους πληθυσμούς.

Αρχική φωτογραφία κολάζ: Ford tri-motor spraying DDT. Western spruce budworm control project. Powder River control unit, Oregon. Photo by: R.B. Pope Date: July 1955 (Wikipedia)