Οι Τσιγγάνοι στην Εθνική Αντίσταση. Ο ηρωικός “Καπετάν Γύφτος” και οι βιασμοί από τους Γερμανούς

Του Γιώργου Κασαμπαλάκου

Οι Ρομά στον 2^ο παγκόσμιο πόλεμο πέθαναν μαζικά από την πείνα, εκτοπίστηκαν, βασανίστηκαν και μέτρησαν χιλιάδες νεκρούς στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Στις 2 Αυγούστου του 1944, στο Άουσβιτς, εξολοθρεύτηκαν περίπου 20.000 τσιγγάνοι σε μία μόνο νύχτα. 

Λιμός και ρατσισμός

Ένα από τα πιο άγνωστα κεφάλαια της ελληνικής Εθνικής Αντίστασης, αφορά τη συμμετοχή τους. Οι τσιγγάνοι υπέφεραν από τους κατακτητές που τους αντιμετώπιζαν σαν υποζύγια, ενώ οι γυναίκες έπεφταν πολύ συχνά θύματα βιασμού. Η πείνα που θέρισε την ελληνική κοινωνία ειδικά στα πρώτα χρόνια της κατοχής, αφάνισε χιλιάδες Ρομά.

Σα να μην έφτανε ο λιμός, είχαν να αντιμετωπίσουν την καχυποψία ακόμα και ορισμένων ανταρτών, όμως σε γενικές γραμμές οι σχέσεις μεταξύ τους ήταν εγκάρδιες, μιας και διοχέτευαν στο ΕΑΜ, τον ΕΔΕΣ και άλλες οργανώσεις πολύτιμες πληροφορίες.

Η μαρτυρία της Στέλλας Σερέτη, κατοίκου της Νέας Ιωνίας Βόλου, είναι αποκαλυπτική για την καθημερινότητά τους στο έλεος των κατακτητών:

«Πολλές φορές έρχονταν οι Γερμανοί στα τσαντίρια μας, μερικές φορές δεν μας πειράζανε, μερικές φορές παίρνανε τους άνδρες μας για αγγαρεία. Μας τραβούσανε (βιάζανε), εμείς φοβόμασταν πολύ. Από ότι θυμάμαι είχε έρθει μια φορά ένας Γερμανός, εγώ μαγείρευα χόρτα. Ήθελε να με τραβήξει, να με βιάσει, δεν ξέρω. Εγώ φώναζα πολύ και τελικά με άφησε».

Άλλες μαρτυρίες αναφέρουν ότι όταν τα τσιγγανόπουλα ζητιάνευαν στους Γερμανούς λίγο φαΐ, οι στρατιώτες προτιμούσαν να πετάξουν στα σκουπίδια το φαγητό παρά να τους το δώσουν. Όταν έκαναν αγγαρείες, όπως να πάνε τα άλογά τους να βοσκήσουν, τους πέταγαν ένα ξεροκόματο.

Ο Γιάννης Βρυσάκης, 15 χρονών στα χρόνια της κατοχής, αναφέρει: ««Κάθε πρωί μάς έβγαζαν έξω και μάς έξυναν τα πρόσωπα. Οι Γερμανοί Ες Ες μας έτριβαν τα πρόσωπα με τούβλα για να μας ασπρίσουν. Είχαν κλομπ και χτυπούσαν όποιον δεν καθόταν». Η οικογένειά του μεταφέρθηκε από τη Λιβαδειά σε στρατόπεδο συγκέντρωσης.

Τσιγγάνοι αντάρτες

Πολλοί Ρομά συμμετείχαν στον ΕΛΑΣ. Δημιουργήθηκαν μάλιστα και πυρήνες ‘διαφώτισης’ ενώ κάποιοι συμμετείχαν και στον ΕΔΕΣ.

Όπως προκύπτει από στοιχεία σε χωριά των Σερρών, δεκάδες τσιγγάνοι τιμωρήθηκαν με έκτακτα στρατοδικεία και έπεσαν θύματα εκδίκησης ταγματασφαλιτών και γερμανόφιλων ελληνικών οργανώσεων, όπως η ΠΑΟ που δρούσε στη Μακεδονία. Στη Σίνδο μάλιστα λειτούργησε στρατόπεδο συγκέντρωσης για οικογένειες τσιγγάνων το 1943-1944.

Ο Αποστόλης Καλαμιώτης από τη Θήβα, θυμάται μια τραγική εμπειρία στα χέρια των γερμανοτσολιάδων: «Μὀλις μας βλέπουνε, σταματάνε τα άλογα. Εμένα με πήρανε, μου δέσανε τα χέρια με σύρματα και με δέσανε στην ουρά του αλόγου…».

Γνωστός αντάρτης ήταν ο τσιγγάνος Χρήστος Χαλκιάς, από την Κρυσταλλοπηγή Κόνιτσας, που κουβαλούσε μαζί με το όπλο και το βιολί του! Έπαιζε πάντα στα γλέντια στα βουνά της Ηπείρου. Μετά την κατοχή πήρε μέρος και στον εμφύλιο, ώσπου τελικά διέφυγε στην Πολωνία.

Πολλοί Έλληνες τσιγγάνοι ήταν ανατολίτες χριστιανοί που είχαν έρθει στην Ελλάδα με την ανταλλαγή πληθυσμών το 1923. Συνήθως έχτιζαν πρόχειρα τις δικές τους γειτονιές, τους λεγόμενους τσαντιρομαχαλάδες. Ένας τέτοιος μαχαλάς είχε δημιουργηθεί στα Κάτω Πετράλωνα.

Από τη συνοικία αυτή, μετά από μάχη ανταρτών με ναζί στην οποία ένας γερμανός στρατιώτης σκοτώθηκε, συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν 12 τσιγγάνοι (συνολικά 20 έλληνες), το 1944. Ο τάφος και η επιτύμβια πλάκα βρίσκονται στο Γ’ Νεκροταφείο.

Θύματα αντεκδίκησης των ναζί έπεσαν ακόμα πολλοί τσιγγάνοι σε Θήβα, Παρακάλαμο Ιωαννίνων και σε διάφορα χωρία της Βόρειας Ελλάδας.

Στις 4 Αυγούστου του 1944, οι ναζί εκτέλεσαν έντεκα τσιγγάνους που είχαν συλλάβει στο μπλόκο της συνοικίας της Αγίας Σοφίας στον Ταύρο, την προηγούμενη ημέρα. Οι Ιορδάνης Βασιλείου, Βαγγέλης Γεωργίου, Βασίλειος Γεωργίου, Απόστολος Ευαγγελίδης, Ιωάννης Βασαλούκος, Γεώργιος Σαράφογλου, Αριστείδης Σαρρής, Νίκος Σιακούρης, Λάζαρος Τσατσάνης, Γεώργιος Γεροντάκης, Παντελής Χρήστου, τιμούνται στην αναμνηστική πλάκα που έχει τοποθετηθεί στο κοντινό πάρκο.

Εξέχουσα φιγούρα της Εθνικής Αντίστασης, ήταν και ο τσιγγάνος καπετάνιος του ΕΛΑΣ, Βασίλης Μήτρου, γνωστός και σαν ‘καπετάν Γύφτος’. Συμμετείχε στο ΕΑΜ Νότιας Εύβοιας και έδινε το παρόν στις πιο ριψοκίνδυνες αποστολές. Όπως προκύπτει από τις μαρτυρίες του πλοιοκτήτη Δημήτρη Μεσαδάκου, γιου του περιβόητου διοικητή του ΕΛΑΝ Εύβοιας, Καπετάν Φουρτούνα, ο Μήτρου μαζί με έναν συναγωνιστή του, βύθισαν το γερμανικό ταχύπλοο ‘Καταδίωξη’, στο λιμάνι της Κύμης, τοποθετώντας μαγνητικές νάρκες.

Ο Καπετάν Γύφτος πολεμούσε πάντα όρθιος, παρά τις επιπλήξεις των ανωτέρων του. Ήταν ο φόβος και ο τρόμος των Γερμανών και πρωτοστατούσε στις δολοφονίες κατοχικών στρατιωτών που είχαν κάνει βασανιστήρια σε αντάρτες. Σκοτώθηκε στη μάχη της Λαμπούσας, λίγο έξω από το Αλιβέρι. Στην περιοχή υπάρχει το μνημείο και η προτομή του.

Ο Στέφανος Λαζαρίδης, Ρομά από την Κάτω Αχαγιά, ήταν μάρτυρας της δολοφονίας ενός αντάρτη φίλου του από Γερμανό στρατιώτη, ο οποίος μάλιστα πήρε το χρυσό δόντι του νεκρού, κάτι που προκάλεσε την οργή του Λαζαρίδη. Αφού παρακολούθησε τον στρατιώτη, του έστησε καρτέρι, τον σκότωσε και επέστρεψε το χρυσό δόντι στη γυναίκα του αντάρτη.

Ίσως η μεγαλύτερη αδικία που υφίστανται οι τσιγγάνοι, είναι η απουσία επίσημης καταγραφής της ιστορίας τους, που θα αποτελούσε πολύτιμο εργαλείο τόσο για αυτούς όσο και συνολικά για την ελληνική κοινωνία.