Οι Σκάλες της Οδησσού που έγιναν σύμβολο της πόλης, όταν βάφτηκαν στο αίμα. Πως χάθηκαν οκτώ σκαλιά

Το πιο γνωστό αξιοθέατο και σύμβολο της Οδησσού είναι οι λεγόμενες «Σκάλες Ποτέμκιν» ή «Πριμόρσκι».

Τα σκαλοπάτια αυτά ξεκινούν από την παλιά πόλη και το δενδρόφυτο πεζόδρομο Πριμόρσκι Μπουλβάρ μέχρι το λιμάνι και την προκυμαία. Από το 1841, όταν ολοκληρώθηκε η κατασκευή των σκαλοπατιών, έχουν ταυτιστεί με ευτυχισμένες και τραγικές στιγμές της πόλης της Οδησσού

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

 Ιστορικό ορόσημο της Οδησσού

Οι Σκάλες «Πριμόρσκι» ή «Ποτέμκιν» αρχικά αποτελούνταν από 200 σκαλοπάτια και σχεδιάστηκαν το 1825 από τους αρχιτέκτονες Φ. Κ. Μπόφο και Αβραάμ Ιβάνοβιτς Μέλνικοφ από την Αγία Πετρόπουλη. Κατασκευάστηκαν μεταξύ 1837 και 1841 υπό την επίβλεψη του Άγγλου πολιτικού μηχανικού, Τζων Άπτον.

Ο Άπτον ήταν φυγόδικος από την πατρίδα του όπου είχε κατηγορηθεί για απάτες. Μετά τις σκάλες στην Οδησσό, επέβλεψε την κατασκευή του μεγάλου  ρωσικού ναύσταθμου στη Σεβαστούπολη.

Οι σκάλες έχουν ύψος 27 μέτρα και το κεφαλόσκαλο στην κορυφή είναι πλάτους 12,5 μέτρα, ενώ το χαμηλότερο σκαλί στη βάση της σκάλας είναι 21.7 μέτρα. Αρχικά είχαν χτιστεί με πράσινο ψαμμίτη που είχε εισαχθεί από την Αυστρία. Όμως, μία διάβρωση του εδάφους κατέστρεψε τα σκαλοπάτια το 1933.

Με τη διαβρωτική επέκταση του λιμανιού, οκτώ σκαλιά χάθηκαν κάτω από την άμμο, μειώνοντας έτσι τον αριθμό τους στα σημερινά 192 σκαλιά. Τα σκαλοπάτια χτίστηκαν ξανά αλλά με γκριζωπό γρανίτη. Τα κεφαλόσκαλα ανάμεσα στα σκαλοπάτια καλύφθηκαν με άσφαλτο.

Το μνημείο του Ρισελιέ

Στην κορυφή των σκαλοπατιών βρίσκεται το μνημείο του Δούκα ντε Ρισελιέ. Πρόκειται για το άγαλμα του πρώτου κυβερνήτη της Οδησσού, που σχεδίασε ο Ρώσος γλύπτης, Ιβάν Πέτροβιτς Μάρτος. Το άγαλμα χυτεύτηκε σε μπρούντζο από τον Γιεφίμοφ, και τα αποκαλυπτήριά του έγιναν το 1826.

Ήταν το πρώτο μνημείο που ανεγέρθηκε στην πόλη της Οδησσού. Επίσης, ήταν το πρώτο μνημείο που καλύφθηκε με αμμόσακους  στη διάρκεια της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία το 2022, για να προστατευθεί στην περίπτωση βομβαρδισμού.

Το όνομα «Σκάλες Ποτέμκιν»

Η αρχική ονομασία των σκαλοπατιών ήταν «Σκάλες Πριμόρσκι». Από το 1841, διάσημοι επισκέπτες και κάτοικοι της Οδησσού, όπως ο Πούσκιν, ο Γκόγκολ και ο Τσέχωφ, απολάμβαναν τον περίπατό τους, κατηφορίζοντας από τα σκαλοπάτια για να φθάσουν μέχρι την προκυμαία της Οδησσού.

Όμως, το 1905, οι σκάλες ταυτίστηκαν μ’ ένα τραγικό γεγονός της ιστορίας της πόλης. Πρόκειται για την εξέγερση εναντίον του τσαρικού καθεστώτος που ξεκίνησε από την ανταρσία του πληρώματος του θωρηκτού «Ποτέμκιν».

Στη διάρκεια της εξέγερσης, πάνω στις μεγάλες σκάλες της Οδησσού, οι τσαρικές δυνάμεις σκότωσαν πολλούς ναύτες, εργάτες και γυναικόπαιδα.

Αυτός ήταν και ο λόγος γιατί την εποχή της Σοβιετικής Ένωσης, και πιο συγκεκριμένα το 1955, μετονομάστηκαν σε «Σκάλες Ποτέμκιν» με αφορμή τον εορτασμό της 50ης επετείου της εξέγερσης. Όμως, μετά την ανεξαρτησία της Ουκρανίας, οι «Σκάλες Ποτέμκιν» ονομάστηκαν ξανά «Πριμόρσκι», αν και διεθνώς παραμένουν γνωστές κυρίως με το προηγούμενό τους όνομα.

Ανταρσία του «Ποτέμκιν»

 Τον Ιούνιο του 1905, το θρυλικό θωρηκτό του ρωσικού στόλου της Μαύρης Θάλασσας, «Ποτέμκιν Ταβριτσέσκυ» (Potemkin Tavrichesky) ήταν αγκυροβολημένο έξω από την Οδησσό. Τότε το πλήρωμά του στασίασε με αφορμή το λιγοστό και σάπιο φαγητό που λαμβάναν. Ήταν η εποχή της αποτυχημένης Επανάστασης του 1905, όταν σημειώνονταν εξεγέρσεις σε πολλές περιοχές της ρωσικής αυτοκρατορίας.

Οι ναύτες του «Ποτέμκιν» ύψωσαν κόκκινη σημαία και πέταξαν στη θάλασσα τους αξιωματικούς τους. Στη συνέχεια, βγήκαν στην Οδησσό και ξεσήκωσαν το λαό σε εξέγερση εναντίον του Τσάρου.

Οι κάτοικοι της Οδησσού κατέβηκαν τρέχοντας τα μεγάλα σκαλοπάτια προς το λιμάνι για να υποστηρίξουν τους ναύτες. Όμως, εκεί πάνω οι τσαρικές δυνάμεις ασφαλείας άνοιξαν πυρ σκοτώνοντας πολλούς. Η εξέγερση καταπνίγηκε στο αίμα και τα σκαλιά της Οδησσού βάφτηκαν κόκκινα.

Οι Σκάλες της Οδησσού στον κινηματογράφο

Η ανηλεής καταστολή της εξέγερσης -με αφορμή την ανταρσία του «Ποτέμκιν»- πάνω στις σκάλες της Οδησσού, απαθανατίστηκε σε μία από τις πιο εμβληματικές ταινίες του παγκοσμίου κινηματογράφου. Πρόκειται για το «Θωρηκτό Ποτέμκιν» που γύρισε το 1925 ο Ρώσος σκηνοθέτης, Σεργκέι Αϊζενστάιν.

Θέμα της επικής ταινίας του βωβού κινηματογράφου είναι η ανταρσία του «Ποτέμκιν» το 1905.

Σε αυτή απεικονίστηκε η σφαγή των εξεγερμένων στις σκάλες της Οδησσού. Κορυφαία σκηνή είναι το παιδικό καροτσάκι με το μωρό που κατρακυλάει στα 200 σκαλοπάτια. Ο Μπράιαν ντε Πάλμα, σε απόδοση τιμή στον Αϊζενστάιν, αντέγραψε τη σκηνή στη δική του ταινία «Οι Αδιάφθοροι» του 1987.

Η αναφορά του Νίκου Θέμελη

Μία πολύ ρεαλιστική περιγραφή της σφαγής στις Σκάλες της Οδησσού γίνεται από τον Νίκο Θέμελη στο μυθιστόρημά του «Η Ανατροπή»:

«(Οι ναύτες του Ποτέμκιν) ξεχύθηκαν στην προκυμαία, κρατώντας το πτώμα του συντρόφου τους που είχε πέσει, ζητώντας τρόφιμα και κάρβουνο, φωνάζοντας συνθήματα κατά του τσάρου…Οι περαστικοί παρακολουθούσαν άναυδοι…Μια λάβα ανθρώπινη που φούσκωνε, κινιόταν απειλητικά, πλησιάζοντας τις σκάλες (…).

Στην κορυφή της πέτρινης σκάλας, μπροστά στο άγαλμα του Ρισελιέ, μια χούφτα από εργάτες είχε ήδη ανεβεί στου βάθρου του τα σκαλοπάτια…Ακούστηκε ξαφνικά η πρώτη πιστολιά από την άλλη άκρη…Πέσανε πάλι κάποιοι πυροβολισμοί… Οι στρατιωτικές δυνάμεις ξεκίνησαν συντεταγμένες, με τη λόγχη απειλητικά προτεταμένη, να προχωρούν προς τους συγκεντρωμένους…Ο κλοιός πλήρης και στεγανός φαινότανε σιγά σιγά να σφίγγει, με επίκεντρο τους εξεγερμένους στην κορυφή της σκάλας (…).

Την ώρα εκείνη έδωσε ο αξιωματικός παράγγελμα και κίνησε ο στρατός να χτυπηθεί στήθος με στήθος με τους εξεγερμένους, προγκώντας τους, όσο γινόταν, για να τους εξωθήσουνε να υποχωρήσουνε στις σκάλες…Κι ενώ οι επαναστάτες δείχνανε σιγά σιγά να υποχωρούνε, παρ’ όλα αυτά οι πυροβολισμοί πυκνώνανε και οι ιαχές μαζί με τα καλέσματα συμφιλίωσης, οι κραυγές αγωνίας μαζί με τις φωνές πόνου, γέμιζαν τα κενά τους».

Δείτε τη σκηνή από την ταινία “Θωρηκτό Ποτέμκιν” του Αϊζενστάιν, με τη σφαγή των εξεγερμένων στις σκάλες της Οδησσού: