Οι “εξπέρ του καπνού”. Ο τρόμος και ο φόβος των καπνοκαλλιεργητών. Πώς καθόριζαν τις τιμές πώλησης με την όσφρηση

Από τις αρχές του 19ου αιώνα, οι Έλληνες ασχολήθηκαν συστηματικά με το εμπόριο καπνού. Η σκληρή φορολογία στο προϊόν αποτελούσε μεγάλο έσοδο για την Οθωμανική Αυτοκρατορία, αλλά και αργότερα για το νεοσύστατο ελληνικό κράτος επί Χαρίλαου Τρικούπη.

Ο βασικός λόγος που οι Έλληνες στράφηκαν στα καπνά ήταν γιατί τα φυτά αυτά μπορούσαν να ευδοκιμήσουν ακόμη και σε άγονα εδάφη και επομένως ήταν μια προσοδοφόρα καλλιέργεια. Η παραγωγή του καπνού γινόταν συνήθως σε ημιορεινά και ορεινά χωριά, όπου οι κλιματολογικές συνθήκες ήταν ευνοϊκές για την ανάπτυξή του.

Σέρρες, Δράμα, Ξάνθη και Καβάλα ήταν οι περιοχές που πρωταγωνίστησαν στην καλλιέργεια και το εμπόριο των λεγόμενων “ανατολικών καπνών“, που έγιναν περιζήτητα σε όλο τον κόσμο. Το ίδιο συνέβη και νοτιότερα, στο Βόλο, το Αγρίνιο και την Καλαμάτα με άλλες ποικιλίες.

“Ο καθένας μπορούσε να καλλιεργήσει καπνό μόνος του στο χωράφι του. Τότε οι εκτάσεις γης ήταν μικρές, αναλογούσαν στον κάθε πολίτη για τα προς το ζην και κατ’ επέκταση ο καθένας μπορούσε να το έχει για ιδία χρήση“, ανέφερε στη “Μηχανή του Χρόνου” ο διδάκτωρ ιστορίας και αρχαιολογίας, Ηλίας-Λίνος Υφαντής.

Η επεξεργασία των καπνόφυλλων γινόταν στα σπίτια των παραγωγών και απαιτούσε πολυμελή οικογένεια και ειδικούς χώρους. Δεν χρειάζονταν ιδιαίτερα μηχανήματα και η όλη διαδικασία πραγματοποιείτο με το χέρι, ακόμη και σε στενές ή μικρές εκτάσεις.

Σύμφωνα με τη Μαρία Αγγέλη, διδάκτορα κοινωνικής λαογραφίας από το Αγρίνιο, “στην περιοχή του Αγρίνιου και ευρύτερα στην Αιτωλοακαρνανία, η καπνοκαλλιέργεια ήταν κυρίως οικογενειακή υπόθεση. Εργάζονταν όλα τα μέλη της οικογένειας: οι γονείς, τα παιδιά, οι παππούδες και οι γιαγιάδες. Όταν δεν αρκούσαν, σε κάποιες περιπτώσεις έπαιρναν και εργάτες μισθωτούς“.

Οι ειδικοί που “περνούσαν από κόσκινο” τα καπνόφυλλα

Κομβικό ρόλο στο καπνεμπόριο διαδραμάτιζαν οι λεγόμενοι “εξπέρ του καπνού“. Ήταν τόσο πεπειραμένοι που καταλάβαιναν την ποιότητα του κάθε αποξηραμένου καπνόφυλλου απλώς και μόνο με την όσφρηση. Κοιτούσαν, επίσης, το πάχος, το χρώμα και το μέγεθος και με βάση αυτά τα κριτήρια, καθόριζαν την τελική τιμή πώλησης στους καπνεμπόρους.

“Ο πατέρας μου ήταν μεσίτης καπνού. Η δουλειά του ήταν να πηγαίνει, να βαθμολογεί τα καπνά και εκ των υστέρων να τα παζαρεύει. Τα μύριζε, ήξερε από καπνά, υπάρχουν γεύσεις τις οποίες καταλάβαινε, ώστε να πει ότι είναι μία άλφα ποιότητα και γεύση“, είπε στη “ΜτΧ” ο Δημήτρης Καρατσώλης, πρώην καπνέμπορος από την Ξάνθη.

“Αν είχες καλό καπνό, έπαιρνες καλή τιμή. Αν δεν είχες καλή τιμή και είχες άσχημο καπνό, σε βγάζω επειδή έχεις δέματα. Τα πηγαίνουμε στο τζάκι και τα καίγαμε. Είχες μία πολύ χαμηλή τιμή και είχες φτώχια ύστερα“, συμπληρώνει η Ιωάννα Θεοδωράκη, πρώην καπνοκαλλιεργήτρια από το Δοξάτο Δράμας.

Οι καπνοπαραγωγοί “κρέμονταν” από τα “χείλη” του “εξπέρ του καπνού”.

Κάθε φορά που ερχόταν να αξιολογήσει τη σοδειά, η αγωνία των αγροτών ήταν μεγάλη, σύμφωνα με τον ιστορικό ερευνητή της Ξάνθης, Τάσο Τεφρωνίδη. Η Μαρία Χατζηδημητρίου, πρώην καπνοκαλλιεργήτρια από το Δοξάτο Δράμας, περιγράφει μία σχετική ανάμνησή της:

“Θυμάμαι έναν ειδικό χωρίς μάτι που ερχόταν. Μια φορά, τα παιδιά μπούλιαζαν καπνό, τον έβλεπαν που έρχεται και φώναζαν “Μαμά, ο γκαβός έρχεται”.

“Τους έλεγα να μην φωνάζουν, γιατί έτσι και σε έπαιρνε με στραβό μάτι εκείνος, δεν θα έπαιρνες καλή τιμή“

Οι έμποροι αγόραζαν τα καπνά από τους αγρότες και τα πήγαιναν στις πόλεις. Μέχρι να πουληθούν, έπρεπε να γίνει νέα επεξεργασία, διαλογή, δεματοποίηση και συντήρηση. Σε κάθε καπνομάγαζο απασχολούνταν τρεις ειδικότητες καπνεργατών:

οι ντεκτσήδες (πρώτο χέρι διαλογής καπνών), οι στοιβαδόροι (μεταφορά και συσκευασία καπνών) και οι πασταλτζούδες (εργάτριες που συσκεύασαν τα διαχωρισμένα φύλλα). Υπήρχαν, επίσης, ο καβάζης, δηλαδή ο θυρωρός της καπναποθήκης, και ο γραμματικός για την τήρηση των βιβλίων.

Καπνός, το προϊόν που στήριξε την ελληνική οικονομία

Οι πρώτες καπνοκαλλιέργειες στον ελλαδικό χώρο εντοπίζονται στη Θεσσαλονίκη των τελών του 16ου αιώνα, ενώ η πρώτη αναφορά για καλλιέργεια καπνού στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος καταγράφεται στα χρόνια του Καποδίστρια (1828).

Η πρώτη ποικιλία καλλιεργήθηκε στη Χρυσούπολη της Καβάλας και στη Γενισέα της Ξάνθης, περιοχές που φημίζονταν για τα εξαιρετικά καπνά τους, γνωστά σε όλη την Τουρκία με το όνομα “χρυσόφυλλα”. Οι μεγάλοι καπνέμποροι και οι εξαγωγικοί οίκοι δεν άργησαν να οικοδομήσουν ιδιόκτητες καπναποθήκες, δαπανώντας τεράστια ποσά για την εποχή.

Χάρη στο καπνεμπόριο, άκμασαν πόλεις της βόρειας Ελλάδας, όπως η Ξάνθη, η Δράμα, η Καβάλα, αλλά και το Αγρίνιο. Η Μακεδονία και η Θράκη έβγαζαν τα λεγόμενα “ανατολικά καπνά“, που θεωρούνταν τα καλύτερα παγκοσμίως.

Χιλιάδες πρόσφυγες, πολλοί από τους οποίους γυναικόπαιδα, βρήκαν απασχόληση στην επεξεργασία των καπνών. Τα φθηνά εργατικά χέρια πολλαπλασιάστηκαν, η παραγωγή μαζικοποιήθηκε και η Ελλάδα απέκτησε ένα σημαντικό εξαγώγιμο προϊόν, ανάλογης εμβέλειας με τη σταφίδα, τον αποκλαούμενο “μαύρο χρυσό της Ελλάδας“.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1920, υπολογίζεται ότι οι καπνεργάτες ανέρχονταν σε 43.000, από τους οποίους οι 26.000 ήταν άνδρες και οι 16.000 γυναίκες.

Την περίοδο του Μεσοπολέμου, άρχισαν να κυκλοφορούν τα πρώτα πακέτα τσιγάρων. Τις επόμενες δεκαετίες, οι μάρκες τσιγάρων πολλαπλασιάστηκαν, οι διαφημίσεις “εκτόξευσαν” την απήχησή τους και το κάπνισμα έγινε όχι μόνο διαδεδομένη συνήθεια των Ελλήνων, αλλά και σύμβολο της γυναικείας χειραφέτησης.

Τόσο στον 19ο όσο και στο μεγαλύτερο μέρος του 20ού αιώνα, οι επιπτώσεις του τσιγάρου στην υγεία δεν ήταν γνωστές. Επειδή, όμως, τα καπνά ήταν μία πηγή εσόδων που δεν γινόταν να αγνοηθεί, τη στιγμή που η ελληνική οικονομία προσπαθούσε να ανορθωθεί, σημασία είχε το βραχυπρόθεσμο όφελος της αύξησης των φορολογικών εσόδων και όχι ο μακροπρόθεσμος αντίκτυπος ενός βλαβερού προϊόντος στο σύνολο του πληθυσμού.

Το κείμενο αποτελεί τμήμα της μεγάλης έρευνας της “Μηχανής του Χρόνου”  για την ιστορία του καπνού στην Ελλάδα, που προβλήθηκε στο Cosmote History και μπορείτε να το παρακολουθήσετε στην υπηρεσία on demand. Δείτε εδώ το τρέιλερ του επεισοδίου.

Επεξεργασία κεντρικής φωτογραφίας: © Μηχανή του Χρόνου. Πηγή: Μουσείο Καπνού Δήμου Καβάλας