Οι πρώτες ταινίες για το 1821 γυρίστηκαν εκατό χρόνια μετά, αλλά χάθηκαν. Οι κριτικοί έγραψαν ότι η φουστανέλα έγινε καρνάβαλος

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού  

Το 1928 και 1929 προβλήθηκαν οι δύο πρώτες ταινίες για την Επανάσταση του 1821. Και οι δύο ήταν βωβές.

Πρόκειται για «Το Χάνι της Γραβιάς και αι τελευταίαι ημέραι του Οδυσσέως Ανδρούτσου» του Δημήτρη Καμινάκη . Η άλλη ονομαζόταν «25η Μαρτίου 1821» του Κώστα Λελούδα και σε αυτή έπαιξε για πρώτη φορά στον κινηματογράφο ο Μάνος Κατράκης.

Σύμφωνα με τις κριτικές της εποχής, και οι δύο ταινίες ήταν καλλιτεχνικές αποτυχίες που διέσυραν την Ελληνική Επανάσταση και τους αγωνιστές της! Οι πιο θετικές κριτικές αναφέρουν ότι καλύτερα ήταν να μην είχαν γυριστεί ποτέ οι ταινίες αυτές! Και οι δύο ταινίες είναι σήμερα χαμένες .

Ο Καμινάκης και η «Ηρώ Φιλμ Νέας Ελλάδος»

Το «Χάνι της Γραβιάς και αι τελευταίαι ημέραι του Οδυσσέως Ανδρούτσου» γυρίστηκε το 1928. Σκηνοθέτης ήταν ο Δημήτρης Καμινάκης που είχε εταιρεία παραγωγής ταινιών στη Θεσσαλονίκη με την επωνυμία «Ηρώ Φιλμ Νέας Ελλάδος».

Ο ίδιος ισχυριζόταν ότι είχε γυρίσει δύο ταινίες πριν από το 1928, με τίτλους «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» και «Ο λήσταρχος Γιαγκούλας». Οι ταινίες αυτές δεν προβλήθηκαν ποτέ και δεν είναι γνωστό αν ολοκληρώθηκαν.

Λέγεται ότι πολλές σκηνές από την ταινία του «Ο λήσταρχος Γιαγκούλας» ο Καμινάκης τις ενσωμάτωσε στο «Χάνι της Γραβιάς».

Τα γυρίσματα της ταινίας «Το Χάνι της Γραβιάς και αι τελευταίαι ημέραι του Οδυσσέως Ανδρούτσου»

Το 1928 ο Καμινάκης έκανε γνωστό ότι γυρνούσε την πρώτη κινηματογραφική ταινία με θέμα την Ελληνική Επανάσταση. Μάλιστα, η ταινία αυτή θα επικεντρωνόταν στον Οδυσσέα Ανδρούτσο και τη Μάχη στο Χάνι της Γραβιάς.

Το φιλμ περιέγραφε την ζωή του μέχρι και την δολοφονία του στην Ακρόπολη από το πρωτοπαλίκαρό του Γιάννη Γκούρα κατόπιν διαταγής του Κωλέττη. Το σενάριο υποτίθεται ότι βασιζόταν σε κείμενα του Άγγλου φιλέλληνα Εδουάρδου Τρελλώνη που ήταν μαζί με τον Ανδρούτσο και μάλιστα είχε παντρευτεί την αδελφή του.

Πολλά από τα εξωτερικά γυρίσματα της ταινίας έγιναν στους πραγματικούς χώρους όπου διαδραματίστηκαν τα γεγονότα, ακόμη και στο σπήλαιο του Ανδρούτσου στον Παρνασσό.

Όπως είναι φυσικό, προκλήθηκε έντονο ενδιαφέρον για την ταινία. Σύμφωνα με τις ανακοινώσεις του Καμινάκη στον τύπο αυτή είχε συντελεστές και ηθοποιούς αποκλειστικά από τη Θεσσαλονίκη και θα ήταν «το πρώτο μακεδονικό κινηματογραφικό έργο».

Όμως άρχισαν να γίνονται γνωστές λεπτομέρειες ότι επρόκειτο για μία πρόχειρη παραγωγή με ερασιτέχνες ηθοποιούς. Μία ανακοίνωση της εταιρείας του Καμινάκη στον τύπο προετοίμαζε την κοινή γνώμη μάλλον προς αυτή την κατεύθυνση:

«Δεν παρουσιάζομεν σούπερ φιλμ μεγάλου και φημισμένου εργοστασίου, δεν παρουσιάζομεν ταινίαν εκατομμυρίων αξίας. Παρουσιάζομεν όμως την πρώτην ελληνικήν ταινίαν ελληνικής καθαρά υποθέσεως, ταινίαν των προγόνων μας που χάριν αυτών καυχόμεθα ότι είμεθα κράτος».

Οι αρνητικές κριτικές

Η πρώτη προβολή της ταινίας έγινε παραμονή Χριστουγέννων του 1928 στο Βόλο στο ζυθοπωλείο «Αργυλλά» που είχε μετατραπεί σε κινηματογράφο.

Στη συνέχεια προβλήθηκε στη Θεσσαλονίκη στον κινηματογράφο «Πατέ» την εβδομάδα από 5 έως 12 Φεβρουαρίου 1929. Πολλοί Θεσσαλονικείς πήγαν να δουν την ταινία. Ωστόσο, στις 8 Φεβρουαρίου 1929 η εφημερίδα «Μακεδονία» δημοσίευσε δύο διαφορετικές κριτικές που ήταν κάτι παραπάνω από αρνητικές:

ΕΡΓΟΝ

{….} Τέτοιο τερατούργημα κινηματογραφίας δεν είδα ούτε εφαντάσθηκα ποτέ μου. Απορώ πώς το εδέχθη ο οίκος Πατέ. Και απορώ με την υπομονήν του κόσμου. Η ιστορία της ελληνικής επαναστάσεως γε­λοιοποιείται. Η τέχνη κατακουρελιάζεται. Η ποίησις καραγκιοζοποιείται. Η φουστανέλλα γίνεται καρνάβαλος.

Ο πατριωτισμός, ο έρως, τα αρχαία, τα μεγάλα ονόματα, η ιστορία, όλα μαζί γίνονται ένα μίγμα οικτρόν, εις την θέαν του οποίου δεν ξέρει κανείς αν πρέπη να γελά, να κλαίη ή να τραβάη τα μαλλιά του. Αλλ’ είναι σας λέγουν, η πρώτη προσπάθεια. Ο Θεός να μας φυλάγη, εάν οι δράσται του πρώτου έργου, έχουν την θρασύτητα να μας παρουσιάσουν και δεύτερον.

ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΣ

Είμαι βεβαιότατος ότι αν οι θρυλικοί ήρωες του 21 ήξευραν πως μετά εκατό χρόνια θα γινόνταν καραγκιόζηδες από της οθόνης του κινηματογράφου προς κοινήν θυμηδίαν των απογόνων των, ασφαλώς δεν θα τολμούσαν να ελευθερώσουν την Ελλάδα και να δόσουν εις τον κ. Καμινάκην την ευκαιρίαν και το θέμα για να τους ρεζιλέψη.

Διότι είναι πραγματικό κεπαζελήκι εκείνο που έπαθε εις την ταινίαν ο Οδυσσεύς Ανδρούτσος, του οποίου τα ηρωικά κατορθώματα και ο τραγικός θάνατος γίνονταν τώρα κάθε βράδυ αίτια ομηρικών γέλοιων των θεατών του κινηματογράφου Πατέ… Ενδιαφερθείς από τις διαφημίσεις που έγιναν πέριξ της τρομεράς αυτής ταινίας, εγχωρίας παραγωγής, επήγα χθες βράδυ στο Πατέ, όπως είχαν πάη τόσοι και τόσοι άλλοι συμπολίται, από τους οποίους ήταν γεμάτη η αίθουσα.

Τα προγράμματα που διενέμοντο εις τους θεατάς, με χριστιανικήν μετριοφροσύνην ανήγγελον ότι ο κ. Καμινάκης «έσπειρε και άλλοι ας έλθουν να θερίσουν». Σημειωτέον ότι [τα] φεΐγ-βολάν δεν ανέφερον αν έπρεπε να θερισθή μαζύ και ο κ. Καμινάκης. Ύστερον από λίγο άρχισε η προβολή της ταινίας. Πριν σας πω το τι είδα, θεωρώ καθήκον μου να ζητήσω συγγνώμην από την σκιάν του Ανδρούτσου διά τα γέλοια που άθελα έκαμα εις βάρος του μαζύ με όλους τους άλλους θεατάς…

Και σ’ όλα αυτά τα ανεκδιήγητα πράγματα είχαμε και το πανηγύριον των επιγραφών που μετεφράσθησαν εις την γαλλικήν. Ιδού μια: Ο στίχος του ποιήματος που λέει ότι ο ήρως δεν είχε ούτε τσιμπούκι ούτε τσαρούχι, μετεφράσθη ως εξής: Πα ντε τσιμπούκ, πα ντε τσαρούκ… Δεν μπορώ όμως να συνεχίσω, βρε παιδιά, διότι ελύθηκα στα γέλοια.

Αν θέλετε πάτε κ’ εσείς ν’ απολαύσητε τα ίδια και σας βεβαιώ πως δεν θα λυπηθήτε τα χρήματά σας… Κωμωδία με τα ούλα της, μπρος την οποίαν τύφλα νάχη ο Σαρλώ και ο Χάρος Λοΰδ. Τρέξατε, τρέξατε…

Η προβολή στη Νέα Υόρκη

Δεν είναι γνωστό αν ο «Οδυσσεύς Ανδρούτσος» προβλήθηκε και στην Αθήνα. Η απουσία κάθε σχετικής αναφοράς μάλλον σημαίνει ότι κανένας κινηματογράφος της πρωτεύουσας δεν το πρόβαλε. Όμως είναι ενδιαφέρον ότι προβλήθηκε στη Νέα Υόρκη στο «Mansfield Theatre» στις 22 Σεπτεμβρίου 1929 για τους Έλληνες ομογενείς.

Η μοναδική κόπια της ταινίας φαίνεται ότι χάθηκε στο τελωνείο μετά την επιστροφή από την Αμερική. Επιπλέον, όταν γκρεμίστηκε το σπίτι του Καμινάκη γύρω στο 1955, λέγεται ότι μαζί με τα οικοδομικά μπάζα πετάχτηκε και το αρνητικό φιλμ της ταινίας που βρισκόταν εκεί. Η ταινία είναι σήμερα χαμένη.

Η δεύτερη ταινία: «25 Μαρτίου 1821»

Πρόκειται για τη δεύτερη ταινία με θέμα το 1821. Γυρίστηκε από τον Κώστα Λελούδα και ήταν παραγωγή της εταιρείας του Γκρήκ Φιλμ. Η ταινία αφηγείται τα βασικά γεγονότα της Επανάστασης στην Πελοπόννησο μέσω του έρωτα δύο νέων του Δήμου και της Βάσως.

Το Δήμο ερμήνευσε ο Μάνος Κατράκης, στην πρώτη του κινηματογραφική εμφάνιση, Βάσω ήταν η Λέα Λελούδα που ήταν γυναίκα του σκηνοθέτη.

Η ταινία φαινόταν ότι θα ήταν καλύτερη σε σχέση με εκείνη του Καμινάκη, καθώς έπαιζαν σε αυτή επαγγελματίες ηθοποιοί. Επιπλέον, η πρώτη προβολή της ταινίας θα γινόταν σ’ ένα από τους κεντρικότερους κινηματογράφους της Αθήνας, το Ιντεάλ (“Σαλόν Ιντεάλ”) στην οδό Πανεπιστημίου στις 22 Απριλίου 1929.

Διαφημιστική καμπάνια

Ο Λελούδας διαφήμισε την ταινία του με ανακοινώσεις στον τύπο όπου ανάμεσα σε άλλα ισχυριζόταν ότι η ταινία του ήταν «τελεία και αξία των ταινιών του Χόλυγουντ… που θ’ αποδώση εις το Έθνος μας δόξα και τιμή», δείχνοντας ταυτόχρονα και στους ξένους «πώς απεκτήσαμεν την ελευθερίαν μας, ώστε και να προκύψη απ’ αυτής της απόψεως ωφέλεια διά το έθνος μας».

Επίσης ότι είχαν γυριστεί σκηνές της ταινίας στους πραγματικούς χώρους που συνδέονταν με τις ιστορικές στιγμές του 1821 και ότι οι ηθοποιοί χρησιμοποιούσαν κειμήλια του Αγώνα.

Ο Λελούδας ισχυριζόταν ότι στη οθόνη θα ζωντάνευαν τα πιο γνωστά γεγονότα από το ξέσπασμα της Επανάστασης, αλλά και οι μεγαλύτεροι ήρωες της, όπως ο Κολοκοτρώνης, ο Καραϊσκάκης, ο Ανδρούτσος, ο Παπαφλέσσας, ο Υψηλάντης, ο Παλαιών Πατρών Γερμανός κ.ά.

Πριν απ’ αυτά, η ταινία κατέγραφε την κατάσταση στην Ελλάδα πριν από το 1821, το παιδομάζωμα, το Κρυφό Σχολειό, τον Ρήγα Φεραίο, τη Φιλική Εταιρεία κ.ά.

Ο βαθύφωνος Βλαχόπουλος

Στη διάρκεια των προβολών της ταινίας στο Ιντεάλ, ο βαθύφωνος Βλαχόπουλος τραγουδούσε ζωντανά μπροστά στους θεατές το περίφημο τραγούδι του «Γέρο-Δήμου» με τη συνοδεία πιάνου.

Ο Λελούδας, που είχε προσλάβει τον Βλαχόπουλο, διαφήμισε δεόντως την παρουσία του δημοφιλούς καλλιτέχνη στην προβολή της ταινίας του με την εξής ανακοίνωση: “ΣΑΛΟΝ-ΙΝΤΕΑΛ Η 25Η ΜΑΡΤΙΟΥ 1821. Ο βαθύφωνος κ. ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΣ τραγουδεί κάθε βράδυ το τραγούδι του Γέρου-Δήμου”

Αρνητικές κριτικές

Δυστυχώς, και αυτή η ταινία απογοήτευσε τόσο το κοινό όσο και τους κριτικούς του κινηματογράφου. Έτσι για παράδειγμα, το περιοδικό «Κινηματογραφικός Αστήρ» στο τεύχος του στις 28 Απριλίου 1929 κυριολεκτικά «έθαψε» την ταινία με μία λακωνική κριτική του:

«Η 25^η ΜΑΡΤΙΟΥ 1821

Προεβλήθη εις το Ιντεάλ

«Είναι όλως θλιβερά η νοοτροπία τινών, το να θεωρούν δηλ. το «γύρισμα» μιας ταινίας ως το απλούστερον πράγμα και όχι μόνον τούτο, αλλά να αναλαμβάνουν θέματα τόσον δύσκολα όσον το προκείμενον (σημείωση: Επανάσταση του 1821). Και το αποτέλεσμα οικτρόν από πάσης απόψεως.

Ο πρόλογος είναι κωμικοτραγικός (ενθυμούμαι τον Απόστολον Παύλον αγορεύοντα προς της ερειπωμένης Ακροπόλεως της σήμερον! Σημείωση: προφανώς αναφέρεται σε κάποια σκηνή στην αρχή της ταινίας) και η συνέχεια του έργου είναι καθ’ αυτό τραγική.

Λυπούμεθα, αλλά δεν δυνάμεθα να μη ομολογήσωμεν, εμφορούμενοι και από την καλυτέραν ακόμη θέλησιν, ότι είνε χιλιάκις προτιμώτερον να στερούμεθα αιωνίως παραγωγής παρά να έχωμεν παρομοίαν.»

Η ταινία σταμάτησε να παίζει στο Ιντεάλ μία εβδομάδα μετά την πρώτη προβολή της. Όμως, συνέχισε να παίζει σε συνοικιακούς και θερινούς κινηματογράφους της Αθήνας και επαρχιακών πόλεων με τον τίτλο «Το Λάβαρο του ’21» ή «Το Φλάμπουρο του ΄21». Τελευταία φορά φαίνεται ότι προβλήθηκε στη Φλώρινα το Δεκέμβριο του 1931 σε επαρχιακούς κινηματογράφους.

Σήμερα η ταινία θεωρείται χαμένη, αν και δεν είναι γνωστές οι συνθήκες κάτω από τις οποίες χάθηκε η κόπια και τα αρνητικά της.

Στοιχεία αντλήθηκαν από: Οι Πρώτες Ταινίες του Ελληνικού Κινηματογράφου