Οι οικονομικές σχέσεις της Τουρκίας με τη Γερμανία στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τι αποκαλύπτουν τα αμερικανικά αρχεία

Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

Τα αποθέματα χρυσού της Τουρκίας, που ήταν 27 τόνοι όταν άρχισε ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος,  στις αρχές του 1945 τους 216 τόνους. Δηλαδή αυγάτισαν εννέα φορές… Ταυτόχρονα με τις άλλες πτυχές της οικονομίας της.

Επίσης είναι γνωστό, πως όταν στις 6 Απριλίου 1941 τα στρατεύματα της ναζιστικής Γερμανίας εισέβαλαν στα Βαλκάνια, οι Άγγλοι ζήτησαν από την Τουρκία να διακόψει τις διπλωματικές της σχέσεις με τον Άξονα. Ο υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας Σουκρού Σαράτσογλου αρνήθηκε να προσχωρήσει η χώρα του στον πόλεμο, στο πλευρό των συμμάχων. Ούτε συζήτηση βέβαια, να αποδοκιμάσει η κυβέρνηση της Άγκυρας την επίθεση κατά της Ελλάδας. Και εξακολούθησε σε όλη τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου να τηρεί μια ιδιοτελή ουδετερότητα.

Επιπλέον η Τουρκία, υπέγραψε σύμφωνο φιλίας με τη Γερμανία, τον Ιούλιο του 1941, όταν ολόκληρη η Ευρώπη αγωνιζόταν κατά της λαίλαπας του ναζισμού. Ο καιροσκοπισμός της Τουρκίας είχε και συνέχεια. Με εμπορικό σύμφωνο, που υπέγραψαν η Γερμανία και η Τουρκία στις 9 Οκτωβρίου 1941, η δεύτερη έγινε σημαντική πηγή πρώτων υλών για τη γερμανική πολεμική βιομηχανία, όπως χρώμιο και μερικά άλλα κρίσιμα μεταλλεύματα, με αποκορύφωμα τα έτη 1943-1944.

Αυτά τα απαραίτητα μεταλλεύματα, οι Γερμανοί τα πλήρωναν στην Τουρκία με χρυσό, που δήμευαν από τις κατακτημένες χώρες. Ένα μέρος του χρυσού αυτού ανήκε σε Εβραίους, που οι Γερμανοί τους οδηγούσαν στα γνωστά στρατόπεδα του ολέθρου. Σύμφωνα με τα αμερικανικά αρχεία οι χώρες που επωφελήθηκαν από αυτό το θλιβερό εγχείρημα ήταν κυρίως η Τουρκία, η Πορτογαλία και η Ισπανία…

«Ο επιτήδειος ουδέτερος»

Οι ναζί έκαναν ό,τι μπορούσαν για να ικανοποιήσουν την Τουρκία, που στήριζε με μεγάλα κέρδη βέβαια την οικονομία τους. Ο Γερμανός πρεσβευτής στην Άγκυρα φον Πάπεν, είχε εισηγηθεί στον Γερμανό υπουργό Εξωτερικών Ρίμπεντροπ, ήδη από το 1941, να ικανοποιηθούν οι τουρκικές αξιώσεις στη Βόρεια Συρία, ενώ είναι γνωστές και οι απόψεις του Ρίμπεντροπ για απόδοση στην Τουρκία ελληνικών νησιών του Αιγαίου και τμήματος της Βουλγαρίας. Αυτά είναι καταγεγραμμένα στα γερμανικά αρχεία.

Καθόλου τυχαίο δεν είναι εξάλλου ότι διεθνώς η Τουρκία απέκτησε τον τίτλο του «επιτήδειου ουδέτερου» όπως είναι και ο επιτυχημένος τίτλος του σχετικού βιβλίου του αμερικανού συγγραφέα Φρανκ Γουέμπερ «The Evasive Neutral» που κυκλοφόρησε το 1979. Το βιβλίο στηρίχθηκε σε βρετανικά και γερμανικά αρχεία. Οι Τούρκοι δεν επέτρεψαν στον συγγραφέα να ερευνήσει τα δικά τους αρχεία!!!

Και ενώ τα περισσότερα κράτη της Ευρώπης και η ΕΣΣΔ μάτωναν παλεύοντας με το ναζισμό η Τουρκία περίμενε να τελειώσει ο μεγάλος πόλεμος για να κηρύξει και αυτή τον πόλεμο κατά της Γερμανίας… μόλις το Φεβρουάριο του 1945!!! Ειδικότερα η Τουρκία, είχε διακόψει τις διπλωματικές της σχέσεις με τους Ναζί στις 2 Αυγούστου 1944 και στις 23 Φεβρουαρίου 1945 κήρυξε τον πόλεμο στη Γερμανία…

Και τελικά κατάφερε η Τουρκία να συμπεριληφθεί στην ομάδα των νικητών, με παρέμβαση της Δύσης, μόνο και μόνο για να μην προλάβει η Μόσχα και την καταστήσει δορυφόρο της. Οι Άγγλοι κυρίως, ήθελαν να κρατήσουν την Τουρκία στη δική τους σφαίρα επιρροής.

Οι οικονομικές σχέσεις

Τα αμερικανικά αρχεία είναι γεμάτα από εκθέσεις των διπλωματών αλλά και των μυστικών υπηρεσιών κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, που αναδεικνύουν την ιδιοτέλεια και τον καιροσκοπισμό της Τουρκίας, η οποία… τελικά, μετά από πιέσεις των Άγγλων κήρυξε τον πόλεμο κατά της Γερμανίας, όταν ο πόλεμος σχεδόν είχε λήξει.

Ενδεικτικά, το κρίσιμο τελευταίο έτος του πολέμου, το 1944, η Τουρκία είχε αναπτύξει στενές οικονομικές σχέσεις με τη Γερμανία.

Από τα στοιχεία της OSS τον Ιανουάριο 1944, προκύπτει ότι υπήρχαν πληροφορίες για τις σιδηροδρομικές, χερσαίες και θαλάσσιες μεταφορές στην περιοχή των Βαλκανίων.

Το μεγάλο παιχνίδι έγινε με τον χρυσό.

Οι κυβερνήσεις των χωρών του Άξονα και ιδιαίτερα η Γερμανία, αλλά και η ουδέτερη Ελβετία, έστελναν κατά τη διάρκεια του πολέμου χρυσό στην Τουρκία ακόμα και μέσα σε διπλωματικούς σάκους, ανέφεραν οι Αμερικανοί πράκτορες. Οι Τούρκοι πλήρωναν μάλιστα και ένα μικρό ασφάλιστρο για την μεταφορά του χρυσού. Το πραγματικό κέρδος όμως το είχαν όταν μετέφεραν λαθραία χρυσό στη Βουλγαρία, τη Ρουμανία και την Ουγγαρία. Σε αυτές τις χώρες, η αξία του χαρτονομίσματος τους είχε κατρακυλήσει λόγω του ασυγκράτητου πληθωρισμού.

Λειτουργούσε κύκλωμα λαθρεμπόρων που διακινούσε χρυσό μεταξύ των διπλωματών. Οι Αμερικανοί πράκτορες έβλεπαν στην Τουρκία ότι οι κυβερνητικοί υπάλληλοι των χωρών του Άξονα, οι Ελβετοί και οι Σουηδοί ζούσαν πέρα από τις λογικές οικονομικές δυνατότητές τους. Στην Ουάσιγκτον έφταναν κατάλογοι προσώπων και ξένων αντιπροσωπευτικών φορέων, που πραγματοποιούσαν σημαντικές πωλήσεις χρυσού στην Κωνσταντινούπολη.

Τον Ιανουάριο του 1944 υπήρξαν πληροφορίες στην OSS σχετικά με την τουρκική κυβερνητική πίεση, που ασκήθηκε σε βρετανικές εταιρείες στην Τουρκία, για να τις παρακινήσει να διαθέσουν αποθέματα βορακίτη σε τοπικές εταιρείες εισαγωγών-εξαγωγών προς πώληση στη Γερμανία, στις κατεχόμενες από τη Γερμανία ή σε ουδέτερες ευρωπαϊκές χώρες.

Ο βορακίτης είναι ορυκτό, που χρησιμοποιείται στην πολεμική βιομηχανία και ειδικότερα στο σύστημα προώθησης ρουκετών. Χαρακτηριστικά, άλλες πηγές ανέφεραν ότι στην Τουρκία το 1937 είχαν εξορυχθεί, 4.664 τόνοι βορακίτη (χλωροβαρικό μαγνήσιο). Αξίζει να σημειωθεί ότι προ του πολέμου για την πώληση των τουρκικών μετάλλων, μεταλλευμάτων και άνθρακα στην Αγγλία αλλά και σε άλλες χώρες, είχε ιδρυθεί η Anglo-Turkish Commodities Ltd.

Ειδικά για το Φεβρουάριο του 1944, είχε φτάσει στις ΗΠΑ μέσω των πρακτόρων τους και κατάλογος αφίξεων φορτίων χρυσού στην Τουρκία με αεροπλάνο από γερμανική τράπεζα που είχε υποκατάστημα και στην Ελβετία. Υπάρχει μάλιστα στα αμερικανικά εθνικά αρχεία και αναφορά για ράβδους χρυσού που πουλιόταν στην Κωνσταντινούπολη έναντι παροχής ζωντανών ζώων που στην συνέχεια τα πουλούσαν στη Συρία. Μια έκθεση μάλιστα εκείνο το Φεβρουάριο ανέφερε, ότι η Τουρκία ελπίζει να διατηρήσει την ουδετερότητά της, στην οποία όπως αποδείχθηκε επένδυε πολλά.

Άλλο χαρακτηριστικό εκείνο του μήνα ήταν το γεγονός ότι οι χώρες του Άξονα, η Ελβετία και οι Τούρκοι αγόραζαν δολάρια ΗΠΑ γιατί ήταν το πιο σταθερό νόμισμα.

Ο Δούναβης υποτίθεται ότι ήταν κλειστός για τις γερμανοτουρκικές εμπορικές μεταφορές, αν και τα υλικά εξακολουθούσαν να μετακινούνται κρυφά μέσω της Μπρατισλάβα, διαπίστωναν οι μυστικές υπηρεσίες των ΗΠΑ.

Η δράση των ναζί στην Τουρκία

Μια άλλη πτυχή των εξυπηρετήσεων προς το ναζιστικό καθεστώς του Βερολίνου είναι ότι Αιγύπτιοι και Γερμανοί αντιπρόσωποι συναντήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη, για να κανονίσουν την αποστολή αιγυπτιακού βαμβακιού, στην πραγματικότητα στη γερμανική εταιρεία Barth and Konnenhamp.

Στα αρχεία της OSS διασώζεται και μια έκθεση του Απριλίου 1944 για τη γερμανική εταιρεία Schenker and Co., και τη δραστηριότητά της στην Τουρκία. Απασχολούσε Γερμανούς, Ιταλούς και άλλους υπαλλήλους. Στην Κωνσταντινούπολη, αγόραζε σκραπ καουτσούκ και το παρέδιδε στην εταιρεία Uc Halka Turk Ltd. Ο διαχειριστής αυτής της εταιρείας εξήγε αυτό το καουτσούκ στη Γερμανία και την Ουγγαρία με χρηματοδότηση από την βιομηχανία Krupps. Η μεταφορά γίνoνταν συνήθως υπό τις οδηγίες των τουρκικών στρατιωτικών αρχών.

Ένα μεγάλο πρόβλημα προέκυψε το Μάιο του 1944, σύμφωνα με εκθέσεις πρακτόρων της OSS από την Τουρκία. Ήταν οι δυσκολίες μεταφορών στα Βαλκάνια που εμπόδιζαν τις τουρκικές αποστολές χαλκού στη Γερμανία μέσω της Βουλγαρίας. Ο χαλκός ήταν πολύτιμος στην πολεμική βιομηχανία. Αυτό οδήγησε τα κυκλώματα να στέλνουν κρυφά το χαλκό με φορτηγίδες από το Δούναβη. Μεταξύ άλλων ένα φορτίο περίπου 400.000 κιλών ακατέργαστου χαλκού στάλθηκε δια θαλάσσης από την Κωνσταντινούπολη, στο βουλγαρικό λιμάνι του Μπουργκάς, για να προωθηθεί μέσω του Ρούσε στην γερμανική εταιρεία μεταφορών Schenker Transport Co.

Οι δυσκολίες μεταφοράς εμπορευμάτων στη νοτιοανατολική Ευρώπη είχαν επιδεινωθεί λόγω των πολεμικών επιχειρήσεων. Οι τουρκικές και βαλκανικές συμφωνίες με γερμανικές εταιρείες καθυστερούσαν να εφαρμοσθούν. Τα στρατηγικά βαλκανικά προϊόντα και κυρίως το πετρέλαιο εξακολούθησαν παρ’ όλα αυτά να εφοδιάζουν τη Γερμανία του Χίτλερ.

Τις δύο πρώτες εβδομάδες του Ιουνίου 1944 περιήλθε σε γνώση των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών κατάλογος εμπορευμάτων που έφτασαν στην Τουρκία από χώρες του Άξονα. Επίσης πέρασε στα χέρια των Αμερικανών και ένας ακόμα κατάλογος αποστολών που πραγματοποιήθηκαν από την Τουρκία στη Γερμανία μέσω της Kuchen und Nagel Export Co. Ταυτόχρονα δεν έπαψαν να υπάρχουν και πληροφορίες για νέα εμπορική συμφωνία μεταξύ Τουρκίας και Γερμανίας.

Τον Αύγουστο του 1944 ο φον Πάπεν πληροφορούσε το Βερολίνο ότι το μεγαλύτερο μέρος της γερμανικής παροικίας είχε αρχίσει να εγκαταλείπει την Τουρκία, αλλά ο ίδιος δεν περίμενε η Τουρκία να διαρρήξει τις σχέσεις με τον Άξονα. Κάτι που τελικά δεν επαληθεύθηκε. Πάντως ο φον Πάπεν από τον Ιούλιο του 1944 προειδοποιούσε τους Τούρκους να μην συνεργασθούν με τους συμμάχους και απειλούσε ότι η Γερμανία θα πάρει αυστηρά μέτρα εναντίον της Τουρκίας εάν αυτή κάνει παραχωρήσεις στους συμμάχους.

Παρασκηνιακή δραστηριότητα

Ο πόλεμος δεν πήγαινε πλέον καλά για τη Γερμανία. Τον ίδιο μήνα, οι πράκτορες της OSS πληροφορήθηκαν ότι ο Ελβετός διπλωματικός εκπρόσωπος στην Τουρκία αξιολογούσε με έκθεσή του τις εξελίξεις στα Βαλκάνια, συμπεριλαμβανομένης της διακοπής των οικονομικών σχέσεων με την Τουρκία, της απώλειας του ρουμανικού πετρελαίου από την αρτηρία κυκλοφορίας του Δούναβη, γεγονότα που σήμαιναν για τη Γερμανία μια περαιτέρω αυστηροποίηση του αποκλεισμού της που δεν μπορούσε να μην έχει άμεσα αποτελέσματα για τον πόλεμο και την οικονομία.

Για την Τουρκία αυτά τα γεγονότα θα οδηγούσαν σε πλήρη αποκοπή από την Ευρώπη εκτιμούσε ο Ελβετός διπλωμάτης. Οι κατοπινές εξελίξεις έδειξαν πως και αυτός είχε πέσει έξω… Το τουρκο-ελβετικό και το τουρκοβαλκανικό εμπόριο πάντως βρίσκονταν σε αδιέξοδο. Αντίθετα οι αγορές των συμμάχων στην Τουρκία είχαν αρχίσει να αυξάνονται.

Μια ενδιαφέρουσα πληροφορία, που έφτασε στην Ουάσιγκτον το Νοέμβριο του 1944 αφορά τις γερμανικές προσπάθειες για τη διατήρηση εγκαταστάσεων έρευνας και ανάπτυξης στην Τουρκία.

Προς τα τέλη του 1944 περιήλθαν σε γνώση Αμερικανών πρακτόρων σημαντικές εκθέσεις για τα περιουσιακά στοιχεία του εχθρού στην Τουρκία. Στις εκθέσεις αυτές αναφέρονται γερμανικές και τουρκικές επιχειρήσεις, ονόματα αξιωματούχων αυτών των εταιρειών, εμπορεύματα και πλοία που χρησιμοποιούνταν για τις μεταφορές. Υπήρχε επίσης ένας κύριος κατάλογος περιουσιακών στοιχείων του εχθρού, που κρύβονταν στην Τουρκία, καθώς και ένας κατάλογος τουρκικών και γερμανικών εταιρειών με στοιχεία για τις καταθέσεις των Γερμανών σε Τουρκικές τράπεζες.

Η Τουρκία δεν πολέμησε ποτέ, όταν οι άλλες χώρες έδιναν αγώνα επιβίωσης έναντι του ναζισμού. Οι ηγέτες της και οι διπλωμάτες της ανέπτυξαν έντονη παρασκηνιακή δραστηριότητα. Κατόρθωσαν να διατηρήσουν τη χώρα τους ανέπαφη.

του Παντελή Στεφ. Αθανασιάδη

Αρχική φωτογραφία: Wikimediamtx Commons