του συνεργάτη, ιστορικού ερευνητή Στέφανου Μίλεση
Μια ομάδα Πειραιωτών από το Ελληνο-Ουκρανικό Επιμελητήριο, ταξιδέψαμε τον Μάρτιο του 2018 στην Οδησσό, με σκοπό να συμμετάσχουμε στον εορτασμό της επετείου της εθνικής μας παλιγγενεσίας στον τόπο όπου καλλιεργήθηκε η ιδέα του ξεσηκωμού των Ελλήνων, συγκεκριμένα στο κτήριο που έδρευε η Φιλική Εταιρεία.
Στο περιθώριο των διαφόρων εκδηλώσεων που πραγματοποιούνται από την ελληνική κοινότητα της Οδησσού, αποφασίσαμε να επισκεφθούμε και τις λεγόμενες “κατακόμβες” που βρίσκονται είκοσι χιλιόμετρα έξω από την πόλη.
Όταν ακούς για πρώτη φορά για τις κατακόμβες της Οδησσού, φαντάζεσαι ότι πρόκειται για τόπους σύναξης χριστιανών προς αποφυγή διώξεων. Όμως οι κατακόμβες της Οδησσού, δεν έχουν σχέση ούτε με τον χριστιανισμό, ούτε και με τη θρησκεία, αλλά με τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και την αντίσταση.
Πρόκειται για ένα τεράστιο δίκτυο παλαιών λατομείων από τις πέτρες των οποίων οικοδομήθηκε προπολεμικά ένα μεγάλο μέρος της Οδησσού.
Τα λατομεία αυτά έμειναν να αποκαλούνται από τους Οδησσίτες ως “κατακόμβες” και έγραψαν ένα νέο κεφάλαιο ιστορίας, πέραν της χρήσης που είχαν αρχικά ως προς την προμήθεια οικοδομικών υλικών.
Όταν πλησίαζαν στην πόλη τα ναζιστικά στρατεύματα είχε διαταχθεί η εκκένωσή της, τόσο από πλευράς Σοβιετικών στρατευμάτων, όσο και αμάχου πληθυσμού. Ωστόσο ένα μεγάλο μέρος πληθυσμού της Οδησσού, που μπορούσε να φέρει οπλισμό και να προτάξει αντίσταση στους εισβολείς κατέφυγε στις κατακόμβες.
Πρόκειται για δαιδαλώδεις στοές χιλιομέτρων, πραγματικός λαβύρινθος, που άλλες κατέληγαν σε αδιέξοδο και άλλες σε διασταυρώσεις, από τις οποίες, νέες υπόγειες στοές ξεκινούσαν εκεί που οι προηγούμενες φαίνονταν να τελειώνουν.
Οι αντιστασιακοί Οδησσίτες αφού προκαλούσαν απώλειες στον εχθρό ή σαμποτάζ, καταδύονταν στην κυριολεξία στη συνέχεια μέσα στα διάφορα πηγάδια όπου εξαφανίζονταν μέσα στα έγκατα της γης (Πηγή: Pireorama)
Κάποιος που δεν γνώριζε τις κατακόμβες, ήταν αδύνατον να προσανατολιστεί και κινδύνευε να μείνει για πάντα εγκλωβισμένος και περιπλανώμενος μέσα σε αυτές.
Πηγάδια που ξεκινούσαν από την επιφάνεια του εδάφους κατέβαιναν κάτω στις κατακόμβες και από εκεί ακόμα χαμηλότερα συναντούσαν υπόγεια ύδατα. Όταν οι Γερμανοί έφταναν σε κάποιο από αυτά τα πηγάδια, το μόνο που έβλεπαν κάτω ήταν νερό, χωρίς να γνωρίζουν ότι ενδιάμεσα της διαδρομής καθόδου, υπήρχαν υπόγειοι οδοί και ότι τα αθώα αυτά πηγάδια ήταν οι θύρες για την είσοδο – έξοδο των υπόγειων μαχητών.
Οι αντιστασιακοί Οδησσίτες αφού προκαλούσαν απώλειες στον εχθρό ή σαμποτάζ, καταδύονταν στην κυριολεξία στη συνέχεια μέσα στα διάφορα πηγάδια όπου εξαφανίζονταν μέσα στα έγκατα της γης.
Μια ολόκληρη υπόγεια πολιτεία, ζούσε ελεύθερη σε αντίθεση με τους σκλαβωμένους πληθυσμούς που ζούσαν στην επιφάνεια της γης.
Οι Οδησσίτες της αντίστασης είχαν δημιουργήσει στις υπόγειες εγκαταστάσεις την υποδομή ώστε να μην λείπει απολύτως τίποτε στην καθημερινότητά τους. Θάλαμοι τροφίμων, γεννήτριες ηλεκτρικού ρεύματος, ραδιοφωνικούς πομπούς και δέκτες, θάλαμοι οπλισμού, ιατρεία και θάλαμοι νοσηλείας, μέχρι και σχολικές αίθουσες για την εκπαίδευση των παιδιών που οι αντιστασιακοί είχαν φέρει μαζί τους στον υπόγειο ελεύθερο κόσμο τους.
Όταν αρχικά τα ναζιστικά στρατεύματα εισήλθαν με τις μηχανοκίνητες μεραρχίες τους στην Οδησσό, στην ουσία πέρασαν πάνω από τις “κατακόμβες” και αφού τις προσπέρασαν κατευθύνθηκαν ανυποψίαστοι προς το μεγάλο λιμάνι της Μαύρης Θάλασσας, η κατάληψη – εξασφάλιση του οποίου αποτελούσε το κύριο μέλημα των εισβολέων.
Τα Γερμανικά και Ρουμάνικα στρατεύματα υπό την διοίκηση του Φον Μάνσταϊν δεν συνάντησαν αντίσταση και αφού διέσχισαν την πόλη έφτασαν στις προκυμαίες που ήταν και ο προορισμός τους. Θα λέγαμε ότι η κατάληψη της Οδησσού υπήρξε αναίμακτη υπόθεση για τους ναζιστές.
Θρανία μαθητών στη “Σχολική αίθουσα” στις κατακόμβες της αντίστασης (Πηγή: Pireorama)
Κάτω από τα πόδια τους όμως ένα ολόκληρο δίκτυο αντίστασης ανέμενε την κατάλληλη στιγμή για να αρχίσει την δράση του.
Δεν άργησε ο καιρός που Γερμανοί και Ρουμάνοι στρατιώτες εξαφανίζονταν, διοικητήρια, αποθήκες οπλισμού και δεξαμενές καυσίμων ανατινάζονταν χωρίς να υπάρχει εξήγηση για το πώς κατάφεραν σαμποτέρ να προβαίνουν σε δολιοφθορές κάτω από υψηλή επιτήρηση!
Γερμανοί και Ρουμάνοι ανήμποροι να δώσουν εξήγηση, ξεκίνησαν εκτελέσεις άμαχου πληθυσμού.
Είκοσι χιλιάδες Εβραίοι εκτελέστηκαν εντός δύο ημερών και πλήθος άλλων ανθρώπων που κρίθηκαν “ύποπτοι” συμμετοχής σε διάφορες ενέργειες δολιοφθοράς. Εκατό χιλιάδες άνθρωποι εκτοπίσθηκαν μέσα στο πολικό ψύχος του χειμώνα για να βρουν θάνατο στις απέραντες ουκρανικές στέπες.
Γερμανοί αλλά κυρίως οι Ρουμάνοι στους οποίους είχε ανατεθεί η διοίκηση της Οδησσού, χάνονταν χωρίς να αφήνουν ίχνη, βόμβες έσκαγαν, πυρκαγιές εκδηλώνονταν αναίτια, με τους ναζιστές να παρατηρούν έκπληκτοι χωρίς να είναι σε θέση να εξηγήσουν την αιτία όλων αυτών των καταστροφών.
Όπως συνήθως συμβαίνει σε τέτοιες περιπτώσεις, έτσι και στην περίπτωση των στοών της Οδησσού, κάποιοι μίλησαν, συνειδήσεις κάμφθηκαν ή εξαγοράστηκαν και οι Ρουμάνοι έμαθαν τελικώς την προέλευση και τον τρόπο εμφάνισης – εξαφάνισης των αντιστασιακών.
Οι κατακτητές προσπάθησαν να “πνίξουν” τις κατακόμβες με ασφυξιογόνα αέρια
Όμως η κατασκευή των στοών ήταν τέτοια, ώστε τα αέρια εγκλωβίζονταν σε ένα διαμέρισμα, το οποίο απομονωνόταν και το δηλητήριο άφηνε τους διπλανούς χώρους καθαρούς και ελεύθερους.
Απελπισμένοι οι Ρουμάνοι ειδοποίησαν τους Γερμανούς οι οποίοι με τη σειρά τους κάλεσαν εμπειρογνώμονες ενός ειδικού τμήματος της Πυροσβεστικής υπηρεσίας του Βερολίνου, να διενεργήσουν αυτοψίες και να προτείνουν λύσεις εξόντωσης του υπόγειου πληθυσμού, κατά προτίμηση με χημικά μέσα, αναίμακτα για τους ναζιστές καθώς δεν επιθυμούσαν να εμπλακούν μάχες υπόγειων στοών.
Η λεγόμενη “οικονομία αίματος” αποτελούσε ένα σημαντικό στοιχείο, που οι αξιωματικοί των Ναζί λάμβαναν σοβαρά υπόψη τους.
Οι Γερμανοί της πυροσβεστικής υπηρεσίας του Βερολίνου που κατέβαιναν με σχοινιά στα πηγάδια με αποστολή να βρουν τους ενδιάμεσους διαδρόμους ανασύρονταν στη συνέχεια νεκροί, δεμένοι ακόμα με τα σχοινιά καθόδου γύρω από τη μέση τους.
Χειρόγραφος χάρτης αναρτημένος στις περίφημες κατακόμβες της Οδησσού (Πηγή: Pireorama)
Οι Γερμανοί έκαναν σχεδιαγράμματα υπολογίζοντας βάθη και κατευθύνσεις και προέβαιναν με σύστημα στη χρήση αερίων, φωτιάς και εκρηκτικών για την εξουδετέρωση των υπόγειων μαχητών. Όμως παρά τις απώλειες οι αντιστασιακοί συνέχιζαν τον αγώνα τους.
Οι Γερμανοί βρήκαν τρόπο να αποκόβουν τις κατακόμβες κατά τμήματα και να εγκλωβίζουν τους μαχητές. Παρόλα αυτά οι Οδησσίτες συνέχιζαν ακατάπαυστα να προκαλούν απώλειες στους ναζιστές.
Το γόητρο των εισβολέων είχε πληγεί ανεπανόρθωτα και τότε η Γερμανική προπαγάνδα άρχισε να διαδίδει φήμες ότι οι άνθρωποι των “υπονόμων” ζούσαν σε άθλια κατάσταση, ότι βρίσκονταν στο τελευταίο στάδιο να παραδοθούν και ότι προέβαιναν σε ανθρωποφαγία για να επιβιώσουν.
Ο καιρός περνούσε και οι δολιοφθορές αυξάνονταν
Υπολογίζεται ότι ακόμα και ύστερα από τα μέτρα των Γερμανών και των Ρουμάνων, δέκα χιλιάδες κόσμος ζούσε ελεύθερος κάτω από την επιφάνεια του εδάφους. Μυστικοί έξοδοι εξασφάλιζαν την επικοινωνία με την επιφάνεια, ενώ χιλιόμετρα νέων διαδρόμων ανοίγονταν, προσθέτοντας νέους δρόμους επικοινωνίας.
Από τα πηγάδια όταν οι κουβάδες έπεφταν άλλες φορές έβγαινε νερό, τις περισσότερες φορές όμως ανεβοκατέβαιναν δέματα και αλληλογραφία, προμήθειες και μηνύματα. Τσιλιαδόροι στην επιφάνεια γνώριζαν για το πότε έπρεπε να βγάλουν νερό και το πότε θα έστελναν ή θα παραλάμβαναν ειδικά σημειώματα.
Επιστρατεύθηκε μέχρι και το Ρουμανικό Μηχανικό για να κατασκευάσει παράλληλα με τις κατακόμβες, άλλες στοές ώστε να δημιουργήσει τις κατάλληλες προϋποθέσεις εισβολής. Όμως οι αντιστασιακοί είχαν δημιουργήσει επίσης ειδικό σώμα σκαπανέων που κατασκεύαζαν παράλληλα με τους ρουμανικούς υπονόμους του λεγόμενους “αντιυπόνομους”.
Οι στοές στις οποίες εισέρχονταν οι Ρουμάνοι ήταν παγιδευμένες με εκρηκτικά. Έτσι μόλις εισέρχονταν, ανατινάζονταν.
Η περιήγηση
Περιηγηθήκαμε για πολύ ώρα μέσα στις στοές που η θερμοκρασία ήταν σαφώς πολλούς βαθμούς χαμηλότερη από αυτήν του εξωτερικού περιβάλλοντος. Μας είπαν ότι η θερμοκρασία παραμένει η ίδια χειμώνα – καλοκαίρι, ανεπηρέαστη από τις εξωτερικές συνθήκες, σταθερή στα υπόγεια στους 14 βαθμούς Κελσίου.
Περνούσαμε από ένα σύστημα που θύμιζε λαβύρινθο όπου οι εγκεκριμένες διαδρομές ήταν ηλεκτροδοτούμενες, ενώ άλλοι παράλληλοι διάδρομοι διακλαδίζονταν δεξιά κι αριστερά μας. Ανά συγκεκριμένες αποστάσεις υπήρχαν σημειωμένοι στον τοίχο διάφοροι αριθμοί.
Μας εξήγησαν ότι συχνά οι επισκέπτες ξέκοβαν από την περιήγηση στους κεντρικούς διαδρόμους προκειμένου να ικανοποιήσουν την περιέργειά τους και εισέρχονταν σε παράπλευρους διαδρόμους. όπου τελικώς χάνονταν. Μόνο με τους αριθμούς στους τοίχους μπορούσαν να αναφέρουν τη θέση τους σε κοινόχρηστα τηλέφωνα επικοινωνίας για να λάβουν βοήθεια να βγουν.
Αντικείμενα που βρέθηκαν στις κατακόμβες (Πηγή: Pireorama)
Μας είπαν ακόμα ότι συνεχίζουν εκατοντάδες διάδρομοι να είναι αποκλεισμένοι από την εποχή που ανατινάχθηκαν από τους ναζί ή από την εποχή που σφραγίστηκαν από τους ίδιους τους αντάρτες, καθώς οι Ρουμάνοι είχαν κάνει χρήση αερίων.
Αυτή η υπόγειος άμυνα της Οδησσού κατά των Γερμανών και των συμμάχων τους Ρουμάνων, ως ιστορικό γεγονός δεν έγινε ιδιαίτερα γνωστό στην Ελλάδα. Όταν η περιήγηση τελείωσε χρειάστηκε να ανέβουμε μια στρογγυλή σκάλα στο ύψος τεσσάρων και παραπάνω ορόφων για να βγούμε, χωρίς ωστόσο κατά την είσοδό μας στις στοές να νιώσουμε ότι ακολουθούμε κάποια πορεία καθόδου.
Στην κορυφή της σκάλας, ανοίξαμε μια σιδερένια θύρα που χώριζε τον υπόγειο από τον επίγειο κόσμο και ξάφνου βρεθήκαμε μέσα σε μια αίθουσα εκθεμάτων που συνοδεύει την περιήγηση στις κατακόμβες της αντίστασης. Πρόκειται για το “Μουσείο Παρτιζάνικης Δόξας” στην περιοχή Nerubagsky είκοσι χιλιόμετρα έξω από την Οδησσό.
Υπολογίζεται ότι το συνολικό μήκος των υπόγειων στοών της Οδησσού προσεγγίζουν τα 2.500 χιλιόμετρα και η όλη κατασκευή θεωρείται ο μεγαλύτερος υπόγειος λαβύρινθος του πλανήτη.
Οι κατακόμβες της Οδησσού ήταν στην ουσία μια υπόγεια πόλη με δρόμους, διασταυρώσεις, σημεία τροφοδοσίας νερού και αίθουσες διαφόρων χρήσεων. Αποτέλεσαν ένα μεγάλο κεφάλαιο του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου, της μάχης των Σοβιετικών κατά των δυνάμεων του Άξονα. Τις κατακόμβες και το μουσείο έχουν επισκεφθεί πολιτικές και άλλες προσωπικότητες.
Ανάμεσα στις δεκάδες φωτογραφίες “διάσημων” επισκεπτών επέλεξα την επίσκεψη του Φιντέλ Κάστρο.
Ο Φιντέλ Κάστρο στις κατακόμβες της Οδησσού (Πηγή: Pireorama)
Όσο κι αν μας φαίνεται σήμερα παράξενο, τις κατακόμβες επιλέγουν σήμερα πολλοί Ουκρανοί εικαστικοί για να παρουσιάσουν τα έργα τους, τα οποία στήνουν δεξιά κι αριστερά των στοών, τουλάχιστον στα πρώτα μέτρα εισόδου.
