Οι εθελοντές που καθόρισαν την νίκη. Η άγνωστη προσφορά των γυναικών στο μέτωπο και ο καπετάν Κρομμύδας στην Παραμυθιά

Γράφει ο συνεργάτης μας, δημοσιογράφος – ιστορικός ερευνητής Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης.

Στους νικηφόρους Βαλκανικούς Πολέμους, πρωταγωνιστικό ρόλο είχαν η γενναιότητα και η μαχητικότητα των στρατευμένων, η διοικητική ικανότητα των αξιωματικών και ο ασίγαστος πατριωτισμός όλων.

Επίσης η πίστη στον αγώνα τους, που οδήγησαν την Ελλάδα, στο διπλασιασμό του εδάφους της και στο διπλασιασμό του πληθυσμού της. Μέσα σ’ αυτές τις αρετές, αναδείχθηκε και το πνεύμα του πατριωτικού εθελοντισμού, ο οποίος πρόσφερε στο αγωνιζόμενο έθνος σημαντικές δυνάμεις.

Το φαινόμενο του πατριωτικού εθελοντισμού, συνήθως παραβλέπεται, αν και η προσφορά του υπήρξε μεγίστη για την κατάκτηση της τελικής νίκης. Εθελοντές τότε, από όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης, όπου ανθούσε Ελληνισμός, όπως από την Αμερική, από τη σκλαβωμένη Κύπρο, από την Αίγυπτο κ.λπ. αλλά και από τα μέρη του αλύτρωτου Ελληνισμού, που προσδοκούσε εναγωνίως να απελευθερωθεί, έσπευσαν να παράσχουν κάθε είδους βοήθεια στην αγωνιζόμενη Ελλάδα.

Ειδικά στην Ήπειρο ήταν τόσο μεγάλη η βοήθεια των εθελοντών, που ο στρατός δημιούργησε το Μικτό Στράτευμα Ηπείρου (ΜΣΗ) στο οποίο υπήγαγε όλες τις εθελοντικές ομάδες ιδιωτών που προσήλθαν αυτοβούλως να πολεμήσουν, κατά την εφημερίδα «Εμπρός» (28 Νοεμβρίου 1912).

Επικεφαλής του σώματος των εθελοντών είχε τοποθετηθεί ο απόγονος των Μποτσαραίων του Σουλίου, μόνιμος αξιωματικός Δημήτριος Νώτη Μπότσαρης

Το ΜΣΗ κάτω από δυσμενέστατες καιρικές συνθήκες πήρε μέρος σε διάφορες μάχες και συνετέλεσε στην εκκαθάριση της Ηπείρου από σώματα Αλβανοτσάμηδων, που καταδυνάστευαν τον εγχώριο πληθυσμό.

Ο Μπότσαρης είχε την ατυχία να τραυματισθεί σοβαρά στη φτέρνα, να κακοφορμίσει το τραύμα του από τις συνεχείας πορείες και να αναγκασθεί να μεταβεί στην Άρτα για να χειρουργηθεί. Στη θέση του τοποθετήθηκε ο αντισυνταγματάρχης Μηχανικού Χρήστος (ή Κίτσος) Μαλάμος και αυτός απόγονος Σουλιωτών.

Και δύο καπετάνισσες

Ουσιαστικά, το ΜΣΗ με απόφαση του Στρατηγείου Ηπείρου συγκρότησε δύο ανεξάρτητα αποσπάσματα για την υποστήριξη της κύριας ενέργειας του στρατού

Κατά την εφημερίδα «Πατρίς» (25 Νοεμβρίου 1912) το ένα απόσπασμα τέθηκε κάτω από τις διαταγές του Σουλιωτικής καταγωγής αντισυνταγματάρχη Μηχανικού Χρήστου Μαλάμου (που τον αποκαλούσαν Κίτσο).

Αξίζει να υπενθυμίσουμε εδώ ότι είχαν τεθεί υπό τις διαταγές εκτός των άλλων και άλλα δύο εθελοντικά σώματα, που είχαν επικεφαλής τους  γυναίκες καπετάνισσες. Το ένα ήταν το σώμα της Μαρίας Κωστακίτσαινας με 20 άνδρες και το άλλο της Ευθυμίας Κωσταγιάννη!

Το άλλο απόσπασμα συγκροτήθηκε ανατολικά του ποταμού Άραχθου στην περιοχή των Πραμάντων υπό τον συνταγματάρχη Πυροβολικού Αριστοτέλη Κόρακα.

Υπήρχαν επίσης στην Ήπειρο, εθελοντικά σώματα Κρητών υπό τους οπλαρχηγούς Μάνο, Μάντακα, Οικονομόπουλο, Δεληγιαννάκη, Μπιριδάκη, Κριάρη, Πολουδάκη, Σκουλά κ.ά.

Η περίπτωση του καπετάν Κρομμύδα

Ένας από τους οπλαρχηγούς, που διακρίθηκαν τότε, ήταν και ο περίφημος καπετάν Κρομμύδας ή Σπύρος Μήτσης. Ο Καπετάν Κρομμύδας, γεννήθηκε το 1868 στο χωριό Γερολίμνη Ιωαννίνων.

Το 1892, σε ηλικία 24 ετών, βγήκε στο βουνό και στη συνέχεια βρέθηκε στο Βουκουρέστι. Το 1902 επέστρεψε στην Ελλάδα και άρχισε κατά διαστήματα να δημιουργεί μικρές κλέφτικες ομάδες.

Η φήμη του από διάφορα κατορθώματα κατά των Τούρκων που καταδυνάστευαν τον κόσμο, εξαπλώθηκε γρήγορα και στα λαϊκά πανηγύρια ο κόσμος τραγουδούσε:

« Γεια σου Σπύρο και λεβέντη, τράβα στο βουνό το γλέντι»

Είχε συνδεθεί φιλικά με τον Ηπειρώτη αντισυνταγματάρχη τότε Παναγιώτη Δαγκλή, που έγινε Πρόεδρος της Ηπειρωτικής Εθνικής Εταιρίας, και ενίσχυε μυστικά τους Ηπειρώτες αγωνιστές.

Η ίδρυσή της συνέβαλε στη δημιουργία πολλών εθελοντικών ανταρτικών σωμάτων.

Ο καπετάν Κρομμύδας, στη Μονή της Αγίας Αικατερίνης στα Ιωάννινα, έδωσε όρκο για να ενταχθεί στην Ηπειρωτική Εθνική Εταιρία ενώπιον του ηγούμενου Άνθιμου Κτενιάδη το 1908.

Τα σώματα αυτά αργότερα τον Οκτώβριο του 1912, τέθηκαν αρχικά κάτω από τις διαταγές του υπολοχαγού Δημητρίου Νώτη Μπότσαρη, διοικητή του Μικτού Στρατεύματος Ηπείρου (ΜΣΗ).

Τέτοια εθελοντικά σώματα Ηπειρωτών στην περιοχή της Παραμυθιάς ήταν του Κώστα Ζορκάδη και μετά τη δολοφονία του, του Νικολάου Κουτούπη με καταγωγή και των δύο από το Πόποβο (σήμερα Αγία Κυριακή) με 80 Ποποβίτες, των αδελφών Γεωργίου και Αθανασίου Καρά από το Ζωτικό (Λιβίκιστα) με 150 άνδρες, του Σπύρου Μήτση ή Κρομμύδα από τη Γερολίμνη Ιωαννίνων με 50 άνδρες, του Βάρφη από την Κέρκυρα με 10 οπλίτες, του Δημητρίου Λιόντου ή Παπατρομάρα με 30 άνδρες, του Κοσυβάκη, του παπά Πάντη, του καπετάν Ζάλογγου, του Δρόσου κ.λπ.

Τα εθελοντικά αυτά σώματα, συνέβαλαν αποφασιστικά στην απελευθέρωση της Ηπείρου.

Ο Μήτσης όταν δημιούργησε το εθελοντικό σώμα του, έφτιαξε δική του σημαία και δική του σφραγίδα 

Το εθελοντικό σώμα του καπετάν Κρομμύδα, κάτω από τις διαταγές του αντισυνταγματάρχη του Ελληνικού στρατού Χρήστου Μαλάμου, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην κατάληψη της Σκάλας Παραμυθιάς και σε άλλη περίπτωση στην καταστροφή των νερόμυλων της Βελτσίστας, που οδήγησαν στη διακοπή του επισιτισμού του Οθωμανικού στρατού των Ιωαννίνων.

Για την ολοκλήρωση του αποκλεισμού των Ιωαννίνων, ο στρατηγός Κωνσταντίνος Σαπουντζάκης έδωσε εντολή, να καταληφθεί η Σκάλα της Παραμυθιάς, ώστε να αποκοπεί όχι μόνο η μετακίνηση τουρκικών στρατευμάτων και πολεμοφοδίων από την Παραμυθιά προς τα Ιωάννινα αλλά και ειδών διατροφής.

Το φοβερό φαράγγι της Σκάλας

Η Σκάλα της Παραμυθιάς ή Κακιά Σκάλα, όπως ήταν τότε γνωστή, είναι ένα βαθύ και στενό φαράγγι, το οποίο διασχίζει την όρος Κορύλα της Παραμυθιάς, σχηματίζοντας απότομες πλαγιές, με πολλές σπηλιές.

Μέσα από το φαράγγι αυτό περνάει ένα ρέμα και αριστερά του υπήρχε μονοπάτι, στρωμένο με πέτρες. Το συγκεκριμένο και μοναδικό μονοπάτι, χρησιμοποιούσαν πεζοί και καραβάνια από και προς τα Γιάννενα. Για το λόγο αυτό, η Σκάλα της Παραμυθιάς από στρατιωτική και εμπορική άποψη, είχε εξαιρετική σημασία, επειδή από εκεί περνούσαν οι απαραίτητες στρατιωτικές δυνάμεις, τα πυρομαχικά και τα άλλα εφόδια, αλλά και παντός είδους εμπορεύματα, που πήγαιναν στα Γιάννενα, την Παραμυθιά, το Μαργαρίτι και την Πάργα και αντίστροφα.

Στις 25 και 26 Νοεμβρίου 1912, οι ελληνικές στρατιωτικές που τις διοικούσε ο υπολοχαγός Βασίλειος Τεριακίδης (που είχε μαζί του 100 ευζώνους), εξαπέλυσαν σφοδρή επίθεση εναντίον των Τούρκων, που υπεράσπιζαν το κάστρο και το χωριό του Ελευθεροχωρίου, της περιοχής Σκάλας της Παραμυθιάς.

Μετά από σκληρή μάχη, που κράτησε όλη την ημέρα, και τη νύχτα, οι Έλληνες ως το άλλο πρωί αναδείχθηκαν νικητές. Στη μάχη της Σκάλας το Νοέμβριο του 1912 έχασε τη ζωή και ο σημαιοφόρος της ομάδας του καπετάν Κρομμύδα, ονόματι Μακαρόνας, που είχε το ψευδώνυμο Λαχτάρας.

Η μαχητικότητα και ο ηρωισμός των ανδρών του εθελοντικού σώματος του καπετάν Κρομμύδα έγιναν γνωστά και η φήμη του εξαπλώθηκε σε όλη την Ήπειρο.

Το 1913, ο Γιάννης Μητσιώνης, ο οποίος το 1943 εκτελέσθηκε μαζί με τους 49 πρόκριτους της Παραμυθιάς, από τα στρατεύματα κατοχής και τους Αλβανοτσάμηδες συνεργάτες τους, έγραψε ποίημα, που ομοιάζει με δημοτικό τραγούδι. Το ποίημα διέσωσε ο δάσκαλος και λαογράφος Σπύρος Μουσελίμης από την Παραμυθιά. Μερικοί στίχοι του ενδεικτικοί είναι οι ακόλουθοι:

«Λάλησε κούκε λάλησε, λάλα καημένο αηδόνι,

Λάλησε στα ψηλά βουνά και στα πυκνά λαγκάδια,

Λάλα και στην Παραμυθιά ψηλά μεσ’ τον Κορύλα,

Ρωτάτε για το Σπύρο μας τον Καπετάν Κρομμύδα,

Πούχε σημαία γαλανή με όμορφο κοντάρι,

Είχε σταυρό, είχε Χριστό, είχε την Παναγία…».

Οι εθελοντές του καπετάν Κρομμύδα πήραν μέρος σε διάφορες επιχειρήσεις και μάχες, όπως για παράδειγμα, στην πυρπόληση των τουρκικών στρατιωτικών αποθηκών Παρακαλάμου, στη μάχη στα Πενταλώνια Τσαρκοβίστας, στη Σκάλα Κεραμίτσας και αλλού.

Αναγνωρίσθηκε η προσφορά του

Η δράση του εθελοντικού σώματος του καπετάν Κρομμύδα, απέσπασε τα συγχαρητήρια του Χ. Μαλάμου και του ανθυπολοχαγού και γνωστού συγγραφέα Στέφανου Γρανίτσα, ο οποίος σε υπηρεσιακά έγγραφα, αλλά και σε προσωπικές του επιστολές είχε εξάρει τον ηρωισμό του Ηπειρώτη οπλαρχηγού. Ο Γρανίτσας υπήρξε βουλευτής Αιτωλοακαρνανίας και κατετάγη εθελοντικά και αυτός στο στρατό.

Τη μεγάλη προσφορά του καπετάν Κρομμύδα και των ανδρών του, διαπίστωσε και εκτίμησε ο διάδοχος Κωνσταντίνος, ο οποίος, εν τω μεταξύ αντικατέστησε τον στρατηγό Σαπουντζάκη στο μέτωπο της Ηπείρου και ανέλαβε ο ίδιος.

Και ενώ διέταξε μετά τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο τη διάλυση όλων των ανταρτικών εθελοντικών στρατιωτικών σωμάτων στην Ελλάδα, γιατί είχαμε μόνο νίκες το 1912, ειδικά στην Ήπειρο, επέτρεψε τη διατήρηση των υπαρχόντων σωμάτων και με τη Διαταγή του στις 27 Ιανουαρίου 1913 ενέκρινε την στρατολογία και συγκρότηση και νέων, καθώς και την παροχή στους άντρες τους οπλισμού και διατροφής.

Μετά την λήξη των Βαλκανικών Πολέμων ο καπετάν Κρομμύδας ή Σπύρος Μήτσης, εντάχθηκε στον Ελληνικό στρατό με το βαθμό του ανθυπασπιστή. Πολέμησε στη Μακεδονία το 1918-1919 και επανήλθε με μετάθεση στο Καλπάκι. Είχε την ατυχία να χάσει την μονάκριβη κόρη του και είδε να αρρωσταίνει βαριά η γυναίκα του, εξέπνευσε στο Καλπάκι (1922) από καρδιακή προσβολή.

Όταν καταλήφθηκαν τα Ιωάννινα και μπήκε μέσα στην πόλη ο στρατός, ανάμεσα στις δυνάμεις που παρέλασαν, ήταν και το εθελοντικό σώμα του καπετάν Κρομμύδα.

Μετά την κατάληψη των Ιωαννίνων, ο φρούραρχος της πόλης, διέταξε να συνενωθεί το σώμα του καπετάν Κρομμύδα με τις δυνάμεις του συνταγματάρχη Αντώνιου Ηπίτη, για να καταλάβουν την Παραμυθιά, πράγμα που έγινε στις 23 Φεβρουαρίου 1913.

Ο συγγραφέας Γεώργιος Μάνος εξέδωσε το 1965 το βιβλίο «Ο Ηπειρώτης εθνικός αγωνιστής Καπετάν Κρομμύδας (1868-1922)- Μια ζωντανή ιστορία βγαλμένη απ’ την αφάνεια», 169 σελίδων, σήμερα δυσεύρετο.

Δεν πρέπει να λησμονούμε τους πατριώτες, που πρόσφεραν τα πάντα εθελοντικά. Δεν τους πρέπει η αφάνεια…

ΠΗΓΕΣ

*Αρχείο εφημερίδων «Πατρίς» και «Εμπρός» Αθηνών, Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων.

*Επίτομη Ιστορία των Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913» Έκδοση Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού, 1992

*paramythia-online.gr