Ο θάνατος του Καλλισθένη που έγραψε την ιστορία του Μ. Αλεξάνδρου. Τον αμφισβήτησε και αρνήθηκε να τον προσκυνήσει

του ιστορικού συνεργάτη Κωνσταντίνου Λαγού

Ο Μέγας Αλέξανδρος στην εκστρατεία του εναντίον της περσικής αυτοκρατορίας εκτός από στρατιωτικούς είχε μαζί του καλλιτέχνες, γιατρούς, επιστήμονες άλλων ειδικοτήτων, αλλά και λόγιους που θα κατέγραφαν ό,τι καινούργιο και αξιοπερίεργο συναντούσαν στην Ανατολή.

Στην τελευταία κατηγορία ανήκε και ο Καλλισθένης από την Όλυνθο που ήταν ο επίσημος ιστορικός της εκστρατείας.

Για τους πιο γνωστούς καλλιτέχνες, επιστήμονες και λόγιους στην εκστρατεία του Αλέξανδρου, διαβάστε το παρακάτω άρθρο μας: Οι επιστήμονες στην εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου. Ο γιατρός που του έσωσε τη ζωή και ο βηματιστές, που μέτρησαν με ακρίβεια την Ασία πριν 2.300 χρόνια…

Καλλισθένης ο Ολύνθιος

Ο Καλλισθένης ήταν ήδη ένας καταξιωμένος ιστορικός πριν πάρει μέρος στην εκστρατεία του Μεγάλου Αλέξανδρου.

Γνωρίζουμε ότι συνέθεσε μία ιστορία της Ελλάδας της περιόδου 386-355 π.Χ.  και μια ιστορία του Γ΄ Ιερού Πολέμου (356–346 π.Χ.).

Είναι πιθανό να έγραψε τα έργα πριν από το 334 π. Χ., όταν ο Αλέξανδρος αναχώρησε για την Ανατολή. Από εκείνο το έτος και μετά, ο Καλλισθένης μάλλον θα απασχολήθηκε αποκλειστικά με τη συγγραφή των γεγονότων της εκστρατείας στη οποία συμμετείχε και ο ίδιος.

Μικρανιψιός, μαθητής και συνεργάτης του Αριστοτέλη

Εκτός από το έργο του, ο Καλλισθένης είχε και τις κατάλληλες διασυνδέσεις για να γίνει ο επίσημος ιστορικός του Αλέξανδρου. Ήταν ανεψιός του Αριστοτέλη αφού η μητέρα του Ηρώ ήταν κόρη της Αριμνήστης, αδελφής του Αριστοτέλη.

Ο Καλλισθένης υπήρξε μαθητής αλλά και συνεργάτης του θείου του. Τον βοήθησε στην έρευνα και συγγραφή ενός έργου του με θέμα τα Πύθια. Είναι βέβαιο ότι ο Αριστοτέλης πρότεινε τον Καλλισθένη στον Αλέξανδρο για ιστορικό της εκστρατείας του, δίχως να αποκλείεται να τον γνώριζε και ο ίδιος προσωπικά και να τον είχε σε εκτίμηση.

Ιστορικός και προπαγανδιστής

Στη διάρκεια της εκστρατείας στην Ανατολή, ο Καλλισθένης έγραφε την ιστορία της. Επίσης, έστελνε τακτικά πίσω στην Ελλάδα καταγραφές με τα πιο πρόσφατα γεγονότα της. Έτσι, οι Έλληνες πληροφορούνταν την εξέλιξη της εκστρατείας και ο Καλλισθένης έγινε πασίγνωστος.

Η ιστορία του Καλλισθένη για την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου έχει σήμερα χαθεί. Ωστόσο ήταν πολύ γνωστή σε άλλους αρχαίους ιστορικούς που ήταν μεταγενέστεροι του Καλλισθένη και την είχαν σαν πηγή για τα δικά τους έργα. Από κριτικές τους για τον Καλλισθένη γνωρίζουμε ότι η αφήγησή του ήταν γεμάτη με επαίνους και κολακείες προς τον Αλέξανδρο.

Έτσι, εκτός από ιστορικός, και «ανταποκριτής», αναδείχθηκε στο μεγαλύτερο προπαγανδιστή των επιτευγμάτων του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Η δημόσια εικόνα του ως υπερήρωα ξεκίνησε να καλλιεργείται από τον Καλλισθένη. Μάλιστα, έφθασε στο σημείο να ισχυριστεί ότι είχε την εύνοια των θεών και ότι και ο ίδιος είχε θεϊκή καταγωγή.

Η “προσκύνησις”

Το ενδιαφέρον είναι ότι παρ’ όλο που ο Καλλισθένης παρουσίαζε στην ιστορία του τον Αλέξανδρο ως ευνοούμενο των θεών, στην πραγματικότητα αντιδρούσε στην απόδοση θεϊκών τιμών σε αυτόν. Μάλιστα, δεν είχε κανένα πρόβλημα να του το λέει κατά πρόσωπο. Του άσκησε δριμεία κριτική όταν υιοθέτησε περσικά ήθη και έθιμα μετά την κατάκτηση της περσικής αυτοκρατορίας.

Τότε ο Αλέξανδρος άρχισε να προσλαμβάνει υψηλόβαθμους Πέρσες αξιωματούχους και στρατιωτικούς που συμμετείχαν στη συνέχεια της εκστρατείας του στην Ινδία. Αυτοί συνηθισμένοι στο να προσκυνούν τους βασιλείς τους, έκαναν το ίδιο και στον Αλέξανδρο.

Στη τελετή της προσκύνησης αυτός που προσκυνούσε τον βασιλιά έπεφτε στο έδαφος μπροστά του. Αυτό η κίνηση ήταν αλλόκοτη για τους Έλληνες, και ιδιαίτερα στους Μακεδόνες συντρόφους του Αλέξανδρου που τον γνώριζαν από μικρό παιδί και αυτά τα ήθη ήταν εντελώς ξένα στην ελληνική κουλτούρα. Είναι χαρακτηριστικό ότι διασκέδαζαν και γελούσαν κάθε φορά που έβλεπαν κάποιο Πέρση να προσκυνά τον Αλέξανδρο.

Συνομωσίες εναντίον του Αλεξάνδρου

Την ίδια εποχή, ο Μέγας Αλέξανδρος αντιμετώπιζε στον εσωτερικό του κύκλο τις πρώτες συνομωσίες για τη δολοφονία του.

Αυτές ξεκινούσαν από έμπιστους στρατηγούς του που αντιδρούσαν στο γεγονός ότι είχε υιοθετήσει περσικές συνήθειες και είχε τοποθετήσει Πέρσες σε υψηλές θέσεις στη διοίκηση και το στράτευμα. Επιπλέον, μετά την κατάληψη της περσικής αυτοκρατορίας ανέμεναν ότι θα επέστρεφαν στη Μακεδονία πλούσιοι και δοξασμένοι αντί να συνεχίσουν να πολεμούν στα βάθη της Ανατολής. Δεν έβλεπαν κανένα νόημα σε αυτή την εκστρατεία.

Το 330 π.Χ., ο Αλέξανδρος εκτέλεσε τον διάσημο στρατηγό του, τον Παρμενίωνα, και το γιο του Φιλώτα. Δύο χρόνια αργότερα, το 328 π.Χ., σκότωσε τον Κλείτο, επιστήθιο φίλο και σωματοφύλακα του. Αν και ο Αλέξανδρος μετάνιωσε γι’ αυτό που έκανε, αποδίδοντας την πράξη στο μεθύσι του, εν τούτοις έδειξε ότι κανένας όσο κοντά του και να ήταν δεν ήταν πια ασφαλής.

Ο Καλλισθένης εναντιώνεται στον Αλέξανδρο

Γύρω στο 328 π. Χ., ο Αλέξανδρος εξέδωσε διαταγή βάσει της οποίας και οι Έλληνες θα έπρεπε να προσκυνούν μπροστά του. Οι στρατηγοί του αντέδρασαν, αλλά προσπάθησαν να συμβιβαστούν με τον Αλέξανδρο. Είχαν βιώσει τι έκανε σε όσους πήγαιναν κόντρα στις επιθυμίες του και έτσι προσπάθησαν να βρουν μία «μέση» λύση.

Συμφώνησαν να υποκλίνονται αλλά να αποφεύγουν τη δουλοπρεπή κίνηση να πέφτουν στο έδαφος.

Όμως, ο Καλλισθένης αρνήθηκε να αποδεχτεί τον συμβιβασμό. Όταν ήταν μπροστά στον Αλέξανδρο παρέλειπε να υποκλιθεί. Αυτό ανάγκασε τον Αλέξανδρο να ανακαλέσει τη διαταγή να τον προσκυνούν οι Έλληνες. Επίσης, ο Καλλισθένης σαμπόταρε κάθε προσπάθεια του στρατηλάτη να αναγνωριστεί ότι είχε θεϊκή υπόσταση.

Αυτές οι ενέργειες του Καλλισθένη έγιναν ενώ ο Αλέξανδρος είχε δείξει ότι δεν είχε κανένα έλεος για πραγματικούς ή υποτιθέμενους συνωμότες. Αναμφίβολα ήταν ένα γενναίο άτομο με ηθικές αξίες, παρά το γεγονός ότι στην Ελλάδα θεωρούνταν αυλοκόλακας εξαιτίας των καταγραφών του για τον Αλέξανδρο.

Όπως ήταν φυσικό, οι σχέσεις μεταξύ του Αλέξανδρου και του Καλλισθένη ψυχράνθηκαν. Λίγους μήνες μετά τη δυναμική στάση του ιστορικού εναντίον του, ο Αλέξανδρος βρήκε την ευκαιρία για να τον εκδικηθεί.

Η συνομωσία των “βασιλικών παίδων”

Το 327 π.Χ. αποκαλύφθηκε άλλη μία συνομωσία εναντίον του Αλέξανδρου ενώ βρισκόταν με το στράτευμά του στη Βακτρία -σημερινό Αφγανιστάν- καθοδόν για την Ινδία. Σε αυτή εμπλέκονταν άτομα της αυλής του Αλέξανδρου που ήταν νεαροί Μακεδόνες αριστοκρατικής καταγωγής, γνωστοί ως “βασιλικοί παίδες¨.

Ο επικεφαλής τους ήταν ο Ερμόλαος γιος του Σωσόπολι, αξιωματικού του ιππικού του Αλέξανδρου. Ο Αλέξανδρος τον είχε προσβάλει δημοσίως και εκείνος συνωμότησε να τον δολοφονήσουν. Όμως, όλοι τους συνελήφθησαν και καταδικάστηκαν σε θάνατο.

Στην απολογία του ο Ερμόλαος κατηγόρησε τον Αλέξανδρο γιατί είχε σκοτώσει στρατηγούς του, είχε υιοθετήσει περσικά ήθη και ζητούσε να τον προσκυνούν οι Έλληνες. Οι συνωμότες εκτελέστηκαν άμεσα με λιθοβολισμό.

Σύλληψη του Καλλισθένη

Ο Αλέξανδρος θεώρησε ότι είχε βρει αφορμή να ξεφορτωθεί τον Καλλισθένη. Καθώς ο Ερμόλαος υπήρξε μαθητής και θαυμαστής του Καλλισθένη, τον κατηγόρησε ότι είχε συμμετοχή στη συνομωσία. Δεν υπήρχε, όμως, κανένα επιβαρυντικό στοιχείο σε βάρος του.

Επιπλέον, παρά τα βασανιστήρια που υπέστη ο Ερμόλαος και οι άλλοι πρωτεργάτες της συνομωσίας, κανένας δεν τον κατονόμασε ως συνομώτη. Ο Καλλισθένης δήλωνε αθώος.

Μάλιστα, σύμφωνα με τον Πλούταρχο υπήρχε επιστολή του Αλέξανδρου προς τους στρατηγούς του όπου ανέφερε ότι θεωρούσε τον Καλλισθένη αθώο. Παρά ταύτα,  ο Καλλισθένης συνελήφθη και φυλακίστηκε. Λίγους μήνες αργότερα ήταν νεκρός.

Ο θάνατός του

Οι πηγές διαφωνούν για τον τρόπο που πέθανε ο Καλλισθένης. Άλλοι ισχυρίζονται ότι πέθανε μέσα στο κελί ύστερα από ασθένεια ή βασανιστήρια.

Άλλοι ότι εκτελέστηκε στον τροχό -είδος σταύρωσης- όπου είχε δεθεί. Οι σχέσεις του Αριστοτέλη και του Αλεξάνδρου ήταν τεταμένες πριν το θάνατο του Καλλισθένη. Όμως, όταν πληροφορήθηκε το τέλος του ανιψιού του διέκοψε κάθε σχέση με τον πρώην μαθητή του, τον Αλέξανδρο.

Ο θάνατος του Καλλισθένη γέμισε με θλίψη και τον φίλο του τον Θεόφραστο, πατέρα της Βοτανικής, που τον μνημόνευσε σε ειδική πραγματεία γνωστή με τον τίτλο «Καλλισθένης ή Πραγματεία για τη Θλίψη». Αργότερα ο Θεόφραστος διαδέχθηκε τον Αριστοτέλης ως επικεφαλής της Περιπατητικής Σχολής.

“Ψευδό-Καλλισθένης”

Εκτός από τις πολλές ιστορίες και βιογραφίες του Μεγάλου Αλεξάνδρου, στην αρχαιότητα υπήρχε και ένα μυθιστόρημα με τον τίτλο «Βίος του Αλεξάνδρου του Μακεδόνος». Υποτίθεται ότι ήταν μία εκλαϊκευμένη αφήγηση των κατορθωμάτων του Αλέξανδρου που αποδιδόταν στον Καλλισθένη.

Όμως, τα περισσότερα συμβάντα του μυθιστορήματος είναι φανταστικά και μεταφυσικά. Σε αυτό ο Αλέξανδρος εκτελεί υπεράνθρωπους άθλους στη διάρκεια της εκστρατείας του και έρχεται σε επαφή με τερατώδεις ανθρώπους και καταστάσεις. Όσες κολακείες και να είχε ο Καλλισθένης στο έργο του για τον Αλέξανδρο, αποκλείεται να είχε γράψει αυτά στο «Βίο του Αλεξάνδρου του Μακεδόνος».

Είναι βέβαιο ότι θα ξεσπούσε σε γέλια αν μπορούσε να το διαβάσει!

Σήμερα ο ανώνυμος συγγραφέας είναι γνωστός ως «Ψευδό-Καλλισθένης»

Το έργο του «Ψευδό-Καλλισθένη» είχε τεράστια επιτυχία στον Μεσαίωνα. Στα νεότερα χρόνια η λεγόμενη «Φυλλάδα του Μεγάλου Αλεξάνδρου» που κυκλοφόρησε στη δημοτική είχε ως βάση της το αρχαίο μυθιστόρημα. Σε αυτό υπήρχε ακόμη και ο μύθος της γοργόνας-αδελφής του Μεγαλεξάνδρου.