Η Αρχαία Ελλάδα απεικονίζεται συνήθως με εικόνες ανθρώπων ντυμένων με αέρινους χιτώνες και σανδάλια να κάνουν βόλτες στους ηλιόλουστους δρόμους. Κάποιοι θα αναρωτηθούν: δεν κρύωναν ποτέ;
Σύμφωνα με τους ερευνητές, το κλίμα της Αρχαίας Ελλάδας ήταν σε έναν μεγάλο βαθμό παρόμοιο με το σημερινό εύκρατο κλίμα της Μεσογείου. Μακρά, ζεστά καλοκαίρια και μικρούς, σχετικά ήπιους χειμώνες.
Η αίσθηση ότι στην αρχαιότητα επικρατούσε “μόνιμο” καλοκαίρι ενισχύεται από την αρχαία ελληνική τέχνη, κυρίως στα
αγάλματα και στα αγγεία από τον 5ο και 4ο αιώνα π.Χ., όπου τόσο οι άντρες όσο και οι γυναίκες αναπαριστώνται φορώντας απλά, αέρινα ρούχα, ή τελείως γυμνοί, εικόνα που συνάδει με ένα ζεστό και ξηρό κλίμα.
Στην πραγματικότητα κάτι τέτοιο δεν συνέβαινε όλο το χρόνο. Όπως και στη σύγχρονη εποχή, η αρχαία Ελλάδα είχε “τσουχτερούς” χειμώνες και χιονοπτώσεις, αν και όχι συχνές ακόμα και στο κέντρο της Αθήνας, αλλά και σε παραθαλάσσιες περιοχές.
Ο δωρικός χιτώνας, κοινώς “χλαίνη”, ήταν κυρίως ανδρικό ένδυμα, υφασμένο από μαλλί. Τον φορούσαν στον αριστερό ώμο, ενώ κούμπωνε επάνω από το δεξί ώμο με παραμάνα, αφήνοντας το δεξί μέρος του σώματος γυμνό. Ο ιωνικός χιτώνας ήταν μακρύτερος από τον δωρικό και ήταν υφασμένος από λινάρι. Ήταν μακρόστενο πανί με άνοιγμα για το κεφάλι. Έπεφτε και στους δύο ώμους προς τα κάτω και κουμπωνόταν δεξιά και αριστερά.
Τα ρούχα του χειμώνα
Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, όταν το κρύο έκανε την εμφάνισή του οι αρχαίοι καλύπτονταν με μία κάπα που ονομαζόταν “ἱμάτιον” και αποτελούσε ένα ενιαίο, ορθογώνιο κομμάτι χοντρού μάλλινου υφάσματος. Το ρούχο αυτό, το περνούσαν πάνω από τον ώμο τους και στην συνέχεια το τύλιγαν σφιχτά γύρω από το σώμα τους. Αντίστοιχα, φορούσαν παπούτσια καλυμμένα με δέρμα.
Ενδεικτικά, ο Ησιόδος στο έργο του Ἔργα καὶ Ἡμέραι (στ.535-546), ένα διδακτικό ποίημα του 700 π.Χ. δίνει συμβουλές για το πώς να προστατευθεί κάποιος από το χιόνι και το κρύο γενικά. Αναφέρει συγκεκριμένα:
“Ίδια με τούτον τριγυρνάν, το χιόνι το λευκό ζητώντας να ξεφύγουν.
Τότε σκέπη για το κορμί σου να ντυθείς, καθώς σου παραγγέλλω,
μια χλαίνη μαλακή κι έναν χιτώνα που φτάνει ως τα πόδια.
Σε αραιό στημόνι πυκνό το υφάδι να περάσεις.
Αυτήν να τυλιχτείς, για να ‘ναι οι τρίχες σου ακίνητες
κι ούτε ν’ αναρριγούνε σηκωμένες όρθιες σε όλο σου το σώμα.
Γύρω απ’ τα πόδια σου πέδιλα ταιριαστά να δέσεις από βόδι
που βίαια θανατώθηκε, με πίλημα από μέσα ντύνοντάς τα.
Από ερίφια πρωτότοκα, σαν έρθει ο καιρός του κρύου,
δέρματα να συρράψεις με χορδή βοδιού, τη ράχη σου για να τυλίξεις,
για προστασία απ’ τη βροχή. Και πάνω στο κεφάλι σου
να έχεις σκούφο καλοκαμωμένο, τα’ αυτιά να μην σου βρέχονται“.
Το χιόνι στην ελληνική μυθολογία
Η ελληνική μυθολογία περιλαμβάνει αρκετές ιστορίες σχετικά με το πώς δημιουργήθηκε το χιόνι, ή ποιος ήταν ο ρόλος του στον κόσμο. Ένας γνωστός μύθος ανέφερε ότι το χιόνι το προκαλούσε ο Δίας. Στην Ιλιάδα, ο Όμηρος αναφέρεται στον Δία που φέρνει το χιόνι στην ανθρωπότητα με τα βέλη του. Τα βέλη του θεωρούνταν υπεύθυνα για ορισμένα καιρικά φαινόμενα, συμπεριλαμβανομένης της χιονόπτωσης.
Σε κάποια κείμενα, το χιόνι συνδέεται με μία νύμφη με το όνομα Χιόνη, η οποία αποδίδεται με τέσσερα διαφορετικά πρόσωπα:
Ως κόρη του ποτάμιου θεού Νείλου και της Ωκεανίδας Καλλιρρόης. Η Χιόνη ζούσε στους αγρούς και κάποτε κακοποιήθηκε από κάποιο γεωργό. Γι’αυτό, η Χιόνη μεταμορφώθηκε από το θεό Ερμή, μετά από εντολή του θεού Δία, σε νεφέλη χιονιού, το οποίο πέφτοντας καταστρέφει τα σπαρτά.
Ως κόρη του Βορέου και της Ωρειθυίας, της κόρης του βασιλιά των Αθηνών Ερεχθέως. Ο πατέρας της ο Βορέας ήταν η προσωποποίηση του βοριά και του Χειμώνα. Ως θεός του βοριά, λέγεται ότι έφερνε τον ψυχρό αέρα προς την Ελλάδα από τον βορρά και συγκεκριμένα από την Θράκη.
Μάλιστα,
οι Αθηναίοι προσευχήθηκαν στον Βορέα ώστε να τους βοηθήσει στους Περσικούς Πολέμους εναντίον του Ξέρξη και φαίνεται ότι εισακούστηκαν. Η Χιόνη γέννησε ένα παιδί θεού, τον Εύμολπο από το θεό Ποσειδώνα και για να το κρύψει (από φόβο να μην το μάθει ο πατέρας της), το πέταξε στη θάλασσα. Παρόλα αυτά ο Ποσειδώνας έσωσε το παιδί και το μεγάλωσε.
Ως κόρη του Αρκτούρου που την άρπαξε ο Βορέας, με τον οποίο απέκτησαν τρεις γιους, που έγιναν ιερείς του θεού Απόλλων στη χώρα των Υπερβορέων.
Τέλος, στις «Μεταμορφώσεις» του Ρωμαίου ποιητή Οβιδίου (ΧΙ 339) η Χιόνη ήταν η πανέμορφη κόρη του Δαιδαλίωνα. Κοιμήθηκε την ίδια νύχτα με δύο θεούς, τον θεό Απόλλωνα και τον θεό Ερμή, και έκανε παιδιά μαζί τους. Έχοντας κάνει δύο θεούς να την ερωτευτούν μέσα σε μία μέρα, η Χιόνη μην μπορώντας να κρύψει την υπερηφάνειά της, άρχισε να καυχιέται για την ομορφιά και τα γυναικεία της προσόντα, τολμώντας να πει ότι είναι ομορφότερη από την θεά Άρτεμη. Ακούγοντάς το αυτό η θεά, έστειλε τα βέλη της να της πάρουν την ζωή.
Η αντίληψη των Αρχαίων για το χιόνι
Το χιόνι εμφανίζεται και σε αρκετά σημεία των αρχαίων ελληνικών κειμένων. Ο Όμηρος χρησιμοποίησε το χιόνι ως βάση για αρκετές μεταφορές και παρομοιώσεις στα επικά του ποιήματα. Ενδεικτικά, στην Ραψωδία τ (203- 210) παρομοιάζει τα κλάματα που έτρεχαν από τα μάγουλα της Πηνελόπης με τα νερά που τρέχουν όταν τα χιόνια λιώσουν:
“Έλεγε ψέματα πολλά, που σαν αλήθειες μοιάζαν,
κι η Πηνελόπη έκλαιγε κι η όψη της χαλούσε.
Κι όπως το χιόνι χάνεται ψηλά στα κορφοβούνια που αφού το στρώσει ο Ζέφυρος, μετά Νοτιάς το λιώνει (…)”
Από τον Όμηρο και τις αναφορές του στο χιόνι καταλαβαίνουμε αρκετά σχετικά με την αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων σχετικά με το χιόνι.
Στην Οδύσσεια, υπάρχει μια περιγραφή των Ηλύσιων Πεδίων, το ονειρικό μέρος που πήγαιναν οι ήρωες και οι αγαθοί μετά το θάνατό τους με την έγκριση των θεών, κάτι σαν τον δικό μας παράδεισο. Ο Όμηρος περιγράφει τα Ηλύσια Πεδία ως το μέρος “όπου η ζωή είναι πιο εύκολη για τους ανθρώπους. Δεν υπάρχει εκεί χιόνι, ούτε δυνατή καταιγίδα, ούτε βροχή”.
Από τα κείμενα διαφαίνεται ότι οι αρχαίοι θεωρούσαν το χιόνι κάτι που δυσκόλευε τη ζωή τους και όχι κάτι που το απολάμβαναν. Επίσης το χιόνι δεν ήταν απλώς δυσάρεστο, αλλά πραγματικά επικίνδυνο σε εποχές πολέμου. Υπάρχουν αρκετές αρχαίες αναφορές στρατευμάτων που βάδιζαν μέσα σε χιονισμένο έδαφος και σε αυτές τονίζονται οι κίνδυνοι που αυτό κρύβει.
Τα στρατεύματα και τα ζώα τους συχνά κολλούσαν σε αυτό και πέθαιναν από το κρύο. Γι’ αυτό άλλωστε οι πόλεμοι στην Αρχαία Ελλάδα σταματούσαν την περίοδο του χειμώνα.
Είναι ενδεικτικό πως ο Ξενοφών στο «Κύρου Ανάβασις» περιγράφει τις ταλαιπωρίες των Μυρίων -που προσπαθούν να επιστρέψουν στην Ελλάδα μετά την ήττα του Κύρου- στις περιοχές της χιονισμένης Αρμενίας μέχρι να φτάσουν στην Τραπεζούντα.
Οι
Έλληνες στρατιώτες που είχαν χάσει την όρασή τους από το κρύο ή είχαν πάθει κρυοπαγήματα και τους είχαν σαπίσει τα δάχτυλα των ποδιών, έμεναν πίσω. Ως προφυλακτικό μέσο για τα μάτια ήταν “
να κρατεί κανείς την ώρα της πορείας κάτι μαύρο πράγμα εμπρός στα μάτια του και για τα πόδια να κινείται συνεχώς και να μην σταματά καθόλου και τη νύχτα να βγάζει τα παπούτσια του“, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Ξενοφών σε ένα σημείο της αφήγησής του.
Τα “παγάκια” των αρχαίων
Αξίζει να σημειωθεί ότι οι αρχαίοι είχαν κατανοήσει πλήρως ότι το χιόνι αποτελεί ουσιαστικά παγωμένο νερό. Ο Αναξαγόρας είχε καταφέρει να λύσει το πρόβλημα των πλημμυρών του Νείλου, υποστηρίζοντας ότι οφείλονταν στο λιώσιμο του χιονιού στα βουνά της Αιθιοπίας, κάτι φυσικά που ίσχυε.
Είναι γνωστή η αγάπη των αρχαίων Ελλήνων για το κρασί, τον «θείο οίνον», τον οποίο γεύονταν όλοι και ειδικά οι άντρες στα ατελείωτα συμπόσια. Οι αρχαίοι Έλληνες προτιμούσαν να καταναλώνουν τον οίνο τους κεκραμένο, αναμεμειγμένο δηλαδή με νερό (εξ ου και η προέλευση της λέξης ‘κρασί’), καθώς έτσι δεν μεθούσαν εύκολα.
Κατά κανόνα για το αραίωμα του κρασιού προτιμούσαν νερό από δροσερές πηγές και έτσι εκτός από την ανάμειξη, πετύχαιναν και την ψύξη του ποτού τους. Με την ίδια λογική, όταν χιόνιζε, ήταν η τέλεια ευκαιρία για δροσερό κρασί καθώς το αναμείγνυαν με το παγωμένο χιόνι. Υπάρχουν μάλιστα αναφορές ότι το νερό που προερχόταν από λιώσιμο χιονιού, το συντηρούσαν ακόμη και το καλοκαίρι και το εμπορεύονταν.
