Οι αλλαγές που επέβαλε στην τέχνη ο Χίτλερ. Θαύμαζε τα ελληνικά γλυπτά αλλά επέβαλε τα σύγχρονα έργα να μοιάζουν με τους άριους. Γιατί τα αγάλματα έδειχναν σαν “ντοπαρισμένα”

Του Ηρακλή Καραμπάτου, Υποψήφιου Διδάκτορα Ε.Κ.Π.Α.

Το ζήτημα της τέχνης και της παραγωγής της κατά την δεκαετία της διακυβέρνησης της Γερμανίας από το εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα (1933-1945) ήταν αμιγώς αλληλένδετο με τις πολιτικές επιταγές και τις πολιτικές αξιώσεις του Ν.S.D.A.P. Αυτό άλλωστε προκύπτει και από το γεγονός ότι ο Αδόλφος Χίτλερ «μπολιάζει», σχόλια σχετιζόμενα με την τέχνη στους λόγους του.

Κάτω από αυτό το γεγονός, υφέρπει η διάθεση του Χίτλερ να παρουσιάσει τον εαυτό του ως τον νέο «αισθητικό» της Γερμανίας  και με αυτόν τον τρόπο οι ατελέσφορες προσπάθειες του 1907 και του 1908, να ενταχθεί στην ακαδημία καλών τεχνών της Βιέννης, θα τελεσφορήσουν μέσω της πολιτικής οδού.

Το εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα προσέγγισε το ζήτημα της τέχνης αρχικά εκδίδοντας κάποια περιοδικά, όπως είναι το Die Kunst dem Volke (Η τέχνη του λαού), και το Die Kunst im Deutschen Reich (Η τέχνη στη γερμανική αυτοκρατορία), με εκδότη τον A.Rosenberg.

Δημιουργήθηκαν μάλιστα και θεσμικοί οργανισμοί, όπως ήταν για παράδειγμα το Reichskunstkammer, το οποίο ιδρύθηκε το 1935 και οργάνωσε εκατοντάδες εκθέσεις έχοντας ρόλο Μαικήνα και αναπτύσσοντας πατερναλιστικές σχέσεις με τους προστατευόμενους καλλιτέχνες.

Με αυτά τα δίκτυα πατρωνίας, μπορούσαν οι αισθητικές επιταγές του Αδόλφου Χίτλερ μαζί με έναν πακτωλό χρημάτων και στοχευμένων ανέσεων να πείσουν ακόμη και καλλιτέχνες που δραστηριοποιήθηκαν σε άλλα ρεύματα τέχνης, να μεταπηδήσουν σ’ αυτό το ρεύμα της εθνικοσοσιαλιστικής «κλασικίζουσας» τέχνης.

Η Γλυπτική των αρίων

Η Γλυπτική, μετέβη από τις εθνικοσοσιαλιστές “Artes Mediocres” στις “Artes Maximae”, κατώτερες τέχνες είναι οι τέχνες των Ελλήνων, όπως η φιλοσοφία, ενώ ανώτερες είναι οι τέχνες των Ρωμαίων, όπως η νομική».

Επίσης η γλυπτική του εθνικοσοσιαλισμού, πήρε τη θέση της ζωγραφικής για δύο βασικούς λόγους, ο πρώτος από τους οποίους είναι ότι ο Χίτλερ ήταν απογοητευμένος από την ζωγραφική παραγωγή της Γερμανίας και ο δεύτερος και σημαντικότερος είναι ότι η γλυπτική έδειχνε ικανότερη να εκφράσει τις εθνικοσοσιαλιστικές «νευρώσεις» αναφορικά με την εθνότητα και τη βιολογία.

Ένας άλλος σημαντικός λόγος, είναι το γεγονός ότι την πρωτοκαθεδρία των τεχνών την είχε καθ’όλη τη διάρκεια της εθνικοσοσιαλιστικής διακυβέρνησης της Γερμανίας η αρχιτεκτονική και ποτέ δεν την έχασε.

Θεωρήθηκε λοιπόν ότι η γλυπτική είχε υποστηρικτικό προς την αρχιτεκτονική ρόλο. Έτσι λοιπόν, προκρίνεται η γλυπτική ως η τέχνη που θα μετατρέψει σε αισθητικές καταστάσεις τα ιδεολογήματα του κυβερνώντος κόμματος της Γερμανίας και η οποία θα στηρίξει την προπαγάνδα με τον δημόσιο, εξω-μουσειακό χαρακτήρα της. Ο εθνικοσοσιαλισμός, ενδιαφέρθηκε να δημιουργήσει μία γλυπτική η οποία θα προσπαθούσε να σωματικοποιήσει τις αξίες και την ηθική του Αρίου, απεικονίζοντας πολεμιστές, ήρωες, αθλητές και “Kamaraden”.

Ο Χίτλερ και το υπουργείο προπαγάνδας θα βρουν την κατάλληλη ευκαιρία, κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών αγώνων του 1936, όπου και θα προσπαθήσουν να αποδείξουν την πνευματική και εν πολλοίς αιματολογική εγγύτητα των Αρίων με τον Ελληνορωμαϊκό πολιτισμό.

Ταυτόχρονα πολλές θεματικές απέναντι στις οποίες το εθνικοσοσιαλιστικό κράτος ήταν φιλικά προσκείμενο και οι οποίες αποτελούσαν αγαπημένα θέματα άλλων εικαστικών τεχνών «μεταπήδησαν» και έγιναν θέματα στην γλυπτική, όπως είναι το ζήτημα της μητρότητας, το γόνιμο γυναικείο σώμα κλπ. Τα γλυπτά που παρουσίαζαν γυναίκες ήταν συγκριτικά με τα ανδρικά σαφώς μικρότερα αλλά και πάλι σε μνημειώδη μεγέθη.

Κανένα θέμα όμως δεν δοξάστηκε και δεν εκθειάστηκε όσο το ανδρικό σώμα. Οι γλύπτες, τα λαξεύουν βασιζόμενοι στις αρχαίες ελληνικές φόρμες. Παρ΄όλα αυτά, οι αξιώσεις και οι εντολές της κυβέρνησης στους γλύπτες  ήταν πως  δεν έπρεπε να αφήσουν καμιά αμφιβολία ότι αυτά τα σώματα, είναι σώματα Γερμανών και όχι αρχαίων Ελλήνων. Η όψη λοιπόν του αρίου, είναι αυτή του εξιδανικευμένου γυμνού άνδρα.  Ο άνδρας αυτός έπρεπε να είναι ψηλός, με ανοιχτούς ώμους, με ερμητικά κλειστά χείλη και να εκπροσωπεί τον ιδανικό άριο σωματικοποιώντας τις αρετές της αυτοκρατορίας.

Με το να παρουσιάζουν γυμνό τον άριο, ουσιαστικά δηλώνουν πως αυτός ο νέος τύπος ανθρώπου αδυνατεί να νιώσει αισθήματα ντροπής, και σε αυτό συμβάλλει η αντίληψη που έχει για τον εαυτό του και την ανώτερη φυλή στην οποία ανήκει. Ένας άλλος  νευραλγικός λόγος, είναι ότι με το να παρουσιάζεται γυμνός, παρουσιάζεται αταξικός. Παρουσιάζεται δίχως να ανήκει σε κάποια κοινωνική τάξη  ως «Mens Sana in Corpore Sano»,γυμνός και ανυπόδητος σαν αρχαιοελληνικός θεός. Παρουσιάζεται μέσα σε μια γερμανική αχρονικότητα, βέβαιος προς τη νίκη, δίχως άγχος, δίχως φόβο για την έκβασή της και αντιθέτως χαρακτηριζόμενος από τη βεβαιότητα μιας θετικής έκβασης, βεβαιότητα που μοιράζεται με τον ίδιο τον Χίτλερ, ο οποίος μόλις κλείνει ο θύλακας της Vyazma ανακοινώνει στο Γερμανικό Reichstag ότι «η Μόσχα πέφτει και ο πόλεμος τελειώνει».

Τελικά, ο μαξιμαλισμός της ύλης υπερκαλύπτει τις φόρμες των ναζιστικών γλυπτών και ενώ η βασική αξίωση είναι να δημιουργηθούν δεσμοί με τα αρχαία ολόγλυπτα αθλητών, τελικά αυτό δεν συμβαίνει. Η υπερσαρκωμένη ύλη των ναζιστικών γλυπτών θυμίζει σήμερα περισσότερο απότοκο σωματοδομής που είναι απόρροια στεροειδών παρά μια υγιή σωματοδομή.  Το βάρος θα μεταφερθεί στον ανώτερο άξονα του γλυπτού, αυτόν που σχετίζεται με την μυϊκή δύναμη, τους ώμους και τον τράχηλο, κάνοντας τα γλυπτά να φαίνονται βαριά και καρφωμένα στη θέση τους και «δίνοντας» χαρακτήρα στιγμιότυπου, ενώ η διάθεση ήταν να παρουσιαστούν εν κινήσει. Πάντως, φαίνεται δυσεξήγητο το πως το κοινωνικά υπερσυντηρητικό αυτοκρατορικό κρατίδιο του Χίτλερ, εκθείασε σχεδόν ερωτικά  το ανδρικό σώμα την ώρα που τα στρατόπεδα συγκέντρωσης κατακλυζόταν από ομοφυλόφιλους. Ένα δυσεξήγητο επίσης γεγονός, είναι η κατάφωρη χαμηλή παραγωγή γλυπτών που απεικονίζουν εργάτες, ενώ υποτίθεται πως το κυβερνών κόμμα αντιπροσώπευε ακριβώς αυτήν την τάξη.

Δημιουργήθηκαν επίσης γλυπτά τα οποία απεικόνιζαν ταυτόχρονα άνδρες και γυναίκες όπως το τιτλοφορούμενο ως «Το ζευγάρι», έργο του J.Thorak.

Η γυναίκα χαρακτηρίζεται από ένα «σκαμπρόζικο» ύφος προσπαθώντας να προσεγγίσει τον άνδρα,ο όποιος συγκαταβατικά αγγίζει τον αγκώνα της, θέλοντας να της υπενθυμίσει ότι είναι ζωτικότερης σημασίας η επιστροφή στη μάχη.

Οτιδήποτε πάνω στα γλυπτά είναι εξιδανικευμένο, όπως τα μαλλιά τους, τα χείλη τους και το μυικό τους σύστημα.

Στα πρόσωπα τους δεν υπάρχει ίχνος γήρατος, ούτε καν οι ρινοχειλικές αυλακίες δεν είναι εμφανείς.

Η εγκλωβισμένη σε έναν «σωματικό μιλιταρισμό» εθνικοσοσιαλιστική γλυπτική, ουσιαστικά απομακρύνεται εντελώς από τον αρχαιοελληνικό νατουραλισμό. Τα γλυπτά από-ταυτοποιούνται από το ελληνορωμαϊκό παρελθόν και ο άριος γίνεται έτσι ένας “body-builder”.

Ο μυς στο σώμα του αρίου παρουσιάζεται ενιαίος, σαν να υπάρχει στο σώμα ένας και μοναδικός μυς που διογκώνεται και χαλαρώνει ταυτόχρονα και ολικά.Το βλέμμα του γλυπτού είναι επιβλητικό και όχι το ύφος του καθημερινού ανθρώπου.

Τα γλυπτά της ναζιστικής περιόδου δεν παρουσιάζουν το δέρμα λείο, άλλα υποδόρια πιέζεται από τη μεγάλη μυοπλασία, ενώ δεν υιοθετείται ταυτόχρονα ο ελληνιστικός και ρωμαϊκός βερισμός, ώστε να αποδοθούν εξατομικευμένα χαρακτηριστικά, δείγμα του ότι δεν έχουν στο μυαλό τους τον μέσο Γερμανό, αλλά τον θεοποιημένο.

Το ναζιστικό καθεστώς έστρεψε την τέχνη προς το αρχαίο ελληνορωμαϊκό πρότυπο με σκοπό την κυριαρχία του πάνω στην «εκφυλισμένη» μοντέρνα τέχνη. Παρότι ωστόσο η ναζιστική γλυπτική αποκαλείται «κλασικιστική» δεν ακολουθεί τις αρχές της κλασικής τέχνης, όπως αυτή διαμορφώθηκε τον 5^ο και 4^ο αι. π.Χ., αλλά περισσότερο αυτές μιας αντικλασικής τεχνοτροπίας, ανάλογες με αυτές της ελληνιστικής και ρωμαϊκής γλυπτικής.

Τα γλυπτά λοιπόν των Thorak και Breker έχουν αρχαιοπρεπή χαρακτήρα, όμως ακολουθούν αντικλασική τεχνοτροπία που χαρακτηρίζεται από το μεγάλο μέγεθος, την υπερβολική μυοπλασία, την πολλαπλότητα των αξόνων και το άνοιγμα στον χώρο.

Σε κάθε περίπτωση πάντως πρόκειται για γλυπτά με στρατευμένο χαρακτήρα.

Τέλος, ενώ στην αρχή η εθνικοσοσιαλιστική τέχνη προσκαλεί τον πολίτη να γίνει μέλος της νορδικής μυσταγωγίας και να ενστερνιστεί την νέα ηθική του αρίου  στο τέλος η τέχνη του Ράιχ θα καλέσει τους πολίτες να κάνουν το τελευταίο βήμα για τη Γερμανία, δηλαδή να πεθάνουν.

Το κείμενο είναι του κ. Ηρακλή Καραμπάτου  υπ.διδάκτορος ηθικής φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο Αθηνών. 

Η «Μηχανή του Χρόνου» δέχεται κείμενα αναγνωστών και αν είναι στο πνεύμα της σελίδας, τα δημοσιεύουμε. Η ευθύνη για το περιεχόμενο ανήκει στους συγγραφείς των άρθρων.

Μπορείτε να στέλνετε τα κείμενα με ένα σύντομο βιογραφικό σας στο [email protected] 

Διαβάστε στη “ΜτΧ”: Πίνακες του ζωγράφου Χίτλερ, πουλήθηκαν σε δημοπρασία για 391.000 ευρώ. Απεικόνιζαν ρομαντικά τοπία, ένα μπουκέτο με γαρύφαλλα και μια γυμνή γυναίκα