Οι 23 σκελετοί Σπαρτιατών στον Κεραμεικό. Το σπάνιο εύρημα και η σχέση με την παλινόρθωση της Δημοκρατίας

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Οι μοναδικοί σκελετοί αρχαίων Σπαρτιατών, συνολικά 23, δεν έχουν βρεθεί στη Σπάρτη, αλλά στην Αθήνα.

Ανάμεσά τους ήταν δύο πολέμαρχοι και ένας Ολυμπιονίκης. Οι Σπαρτιάτες αυτοί σκοτώθηκαν το 403 π.Χ. σε μάχη εναντίον των δημοκρατικών Αθηναίων πολεμώντας υπέρ των Τριάκοντα Τυράννων.

Δίπλα στον ομαδικό τάφο τους στον Κεραμεικό, οι Αθηναίοι έστησαν αργότερα το τρόπαιο της μάχης, που συμβόλιζε τη νίκη τους εναντίον των Σπαρτιατών και την αποκατάσταση της Δημοκρατίας.

Σπαρτιάτες με τους Τριάκοντα εναντίον δημοκρατικών

Το 403 π.Χ., όταν οι δημοκρατικοί Αθηναίοι υπό την ηγεσία του Θρασύβουλου πολεμούσαν τους Τριάκοντα Τυράννους, οι Σπαρτιάτες προσπάθησαν να βοηθήσουν τους δεύτερους ως σύμμαχοί τους.

Για τον λόγο αυτό, έστειλαν στην πόλη της Αθήνας μια στρατιωτική δύναμη, με επικεφαλής τον Λύσανδρο, ενώ ο βασιλιάς τους Παυσανίας στρατοπέδευσε στον Πειραιά μ’ ένα άλλο στράτευμα.

Οι δημοκρατικοί Αθηναίοι αιφνιδίασαν τους άνδρες του Παυσανία και τους νίκησαν τον Μάιο του 403 π.Χ. σε μάχη στη Μουνιχία του Πειραιά. Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα (Ελληνικά, 2.4.33) στη μάχη αυτή «σκοτώθηκαν δύο (Σπαρτιάτες) πολέμαρχοι, ο Χαίρων και ο Θίβρακος, ένας Ολυμπιονίκης, ο Λακράτης, και άλλοι Λακεδαιμόνιοι».

Οι απώλειες ήταν σημαντικές για τους Σπαρτιάτες, αφού συμπεριλάμβαναν δυο πολέμαρχους και ένα Ολυμπιονίκη.

Ο τάφος των Σπαρτιατών

Στο σπαρτιατικό στρατό ο πολέμαρχος ήταν υψηλόβαθμος αξιωματικός που διοικούσε μια «μόρα».

Στη διάρκεια μιας εκστρατείας οι πολέμαρχοι ήταν πάντα στο πλευρό του Σπαρτιάτη βασιλιά με τον οποίο έτρωγαν και συσκέπτονταν. Επίσης, οι Σπαρτιάτες Ολυμπιονίκες είχαν την τιμή να πολεμούν μπροστά από τον βασιλιά και να τον προστατεύουν.

Το γεγονός ότι στον Πειραιά σκοτώθηκαν δύο πολέμαρχοι και ένας Ολυμπιονίκης, δείχνει πως ο Παυσανίας βρέθηκε στο μέσον μιας πολύ άγριας σύγκρουσης με τους δημοκρατικούς Αθηναίους και ότι θα πρέπει να κινδύνεψε άμεσα και ο ίδιος.

Οι σοροί αυτών των Σπαρτιατών δεν επιστράφηκαν στην πόλη τους, αλλά, όπως μάς πληροφορεί ο Ξενοφών, οι Τριάκοντα Τύραννοι τους έθαψαν στο νεκροταφείο της Αθήνας στον Κεραμεικό.

Το πολυάνδριό τους (ομαδικός  τάφος) ήταν μπροστά στις πύλες της Αθήνας. Πρόκειται για την πιο περίοπτη θέση του νεκροταφείου, μπροστά στο “Δίπυλον”, όπου οι Αθηναίοι έθαβαν τις πιο σημαντικές προσωπικότητες της πόλης τους.

Η ανασκαφή

Το 1914-1916, το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο ανέσκαψε για πρώτη φορά το πολυάνδριο των Σπαρτιατών οπλιτών που σκοτώθηκαν το 403 π.Χ. από τους Δημοκρατικούς του Θρασύβουλου.

Συνολικά βρέθηκαν σε άριστη κατάσταση 23 σκελετοί Σπαρτιατών οπλιτών.

Ανάμεσά τους ήταν και οι δύο Σπαρτιάτες πολέμαρχοι, ο Χαίρων και ο Θίβρακ(χ)ος καθώς και ο Ολυμπιονίκης Λακράτης. Γνωρίζουμε τα ονόματά τους από την επιτύμβια επιγραφή -με λακωνικό αλφάβητο- που βρέθηκε κοντά στο μνημείο το 1930.

Είναι τα ίδια ονόματα με αυτά που παραθέτει ο Ξενοφών.

Μοναδικό εύρημα

Οι νεκροί δεν συνοδεύονταν από κτερίσματα -εκτός από έναν, που ίσως ήταν ο Ολυμπιονίκης Λακράτης- κάτι ασυνήθιστο για Αθηναίους αλλά σύμφωνο με νόμο του Λυκούργου που απαγόρευε τα κτερίσματα στις ταφές των Σπαρτιατών.

Ένας από τους νεκρούς Σπαρτιάτες όταν βρέθηκε είχε ακόμη στα πλευρά του σιδερένιο σαυρωτήρα από το δόρυ που τον σκότωσε. Είναι το πίσω άκρο του όπλου που σημαίνει ότι όταν το έβγαλαν από το σώμα του το τμήμα αυτό έσπασε και έμεινε εκεί.

Σε άλλους σκελετούς βρέθηκαν χάλκινες αιχμές βελών ανάμεσα στα οστά τους. Αυτό συνάδει με την επισήμανση του Ξενοφώντα (Ελληνικά, 2.4.33), ότι οι δημοκρατικοί Αθηναίοι που πολέμησαν και νίκησαν τους Σπαρτιάτες οπλίτες ήταν σχεδόν όλοι τοξότες, ακοντιστές και λιθοβόλοι,δηλαδή ελαφρά οπλισμένοι στρατιώτες και όχι οπλίτες.

Πρόκειται για τους μοναδικούς σκελετούς Σπαρτιατών οπλιτών που έχουν βρεθεί πουθενά, συμπεριλαμβανομένης και της Λακωνίας. Έτσι η ανακάλυψή τους είναι εξαιρετικής αρχαιολογικής, ιστορικής και ανθρωπολογικής σημασίας.

Οι σωματοφύλακες του βασιλιά

Μια πρώτη εξέταση των οστών έγινε το 1930 από τον Αυστριακό ανθρωπολόγο Emil Breitinger. Σύμφωνα με το πόρισμά του, οι νεκροί Σπαρτιάτες είχαν μέσο όρο ύψος 1.70 εκ. Κανένας τους δεν ήταν κάτω από 1.60 εκ., ενώ υπήρχαν και τρεις ιδιαίτερα ψηλοί με ύψος 1.78, 1.81 και 1,85 εκ. Στην αρχαιότητα ο ψηλός πολεμιστής θα φάνταζε σαν γίγαντας!

Οι ηλικίες των νεκρών Σπαρτιατών κυμαίνονται από 19-50 έτη. Οι σύγχρονες επιστημονικές τεχνικές θα αποκαλύψουν πολλά στοιχεία για τους νεκρούς Σπαρτιάτες. Καθώς ήταν βετεράνοι του Πελοποννησιακού πολέμου, αρκετοί από αυτούς ίσως να φέρουν τραύματα από μάχες, που φαίνονται στα οστά τους. Επίσης, η μελέτη των οστών θα μας πουν πολλά για τη διατροφή τους καθώς και ασθένειες/παθήσεις που μπορεί να είχαν.

Σεβασμός στους νεκρούς Σπαρτιάτες

Οι νεκροί Σπαρτιάτες ετάφησαν με σεβασμό. Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, κάθε νεκρός Σπαρτιάτης ίσως να είχε τυλιχθεί στη «φοινικιδή» του, τον κόκκινο στρατιωτικό μανδύα του. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα οι σοροί να παραμείνουν στην ίδια στάση στη διάρκεια της αποσύνθεσης και έτσι οι σκελετοί να διατηρηθούν σε εξαιρετική κατάσταση.

Πράγματι, ο Ξενοφών (Ελληνικά, 2.4.19) αναφέρει ότι όταν οι δημοκρατικοί Αθηναίοι νίκησαν τους ολιγαρχικούς, το 403 π.Χ., δεν αφαίρεσαν από τις σορούς των αντιπάλων τους τούς χιτώνες. Ήταν κάτι αξιοσημείωτο, αφού συνήθως οι νικητές σκύλευαν τις σορούς των αντιπάλων τους.

Κάτω από το κεφάλι κάθε νεκρού Σπαρτιάτη είχε τοποθετηθεί μια πέτρα σαν μαξιλάρι.

Σε τρεις σκελετούς, που μάλλον είναι οι δύο πολέμαρχοι και ο Ολυμπιονίκης Λακράτης, υπάρχουν δυο πέτρες αντί για μία κάτω από τα κρανία τους.

Σήμερα το μνημείο αυτό είναι γνωστό ως «Τάφος των Λακεδαιμονίων».

Το τρόπαιο των Αθηναίων

Όταν οι Σπαρτιάτες ετάφησαν στον Κεραμεικό, το Μάιο του 403 π.Χ., η Αθήνα βρισκόταν ακόμη υπό σπαρτιατικό έλεγχο. Όμως, λίγο αργότερα, οι Σπαρτιάτες αποχώρησαν από την Αθήνα και οι δημοκρατικοί Αθηναίοι πήραν την εξουσία από τους Τριάκοντα Τυράννους. Αμέσως αποκατέστησαν τη Δημοκρατία στην πόλη τους.

Τότε, όπως μάς πληροφορεί ο Λυσίας (Επιτάφιος), οι Αθηναίοι έστησαν το τρόπαιο της νίκης των δημοκρατικών εναντίον των Σπαρτιατών στη Μουνιχία δίπλα στον ομαδικό τάφο τους: «οι νικητές έστησαν τρόπαιο πάνω από τους εχθρούς, και ότι μάρτυρας της ανδρείας τους είναι οι τάφοι των Λακεδαιμονίων που βρίσκονται κοντά σε αυτό το μνημείο (το τρόπαιο)».

Κανονικά το τρόπαιο θα έπρεπε να είχε στηθεί στη Μουνιχία όπου οι Αθηναίοι είχαν νικήσει τους αντιπάλους τους. Όμως αποφάσισαν ότι η θέση του δίπλα στο πολυάνδριο των Σπαρτιατών πρόβαλε ακόμη καλύτερα το μήνυμα της νίκης τους.

Η νίκη των δημοκρατικών

Ο ομαδικός τάφος των αντιπάλων τους ήταν σε κεντρικό σημείο του νεκροταφείου του Κεραμεικού, δίπλα στις βασικές πύλες της Αθήνας, γνωστές ως «Δίπυλον». Όλοι όσοι έφευγαν ή έμπαιναν στην πόλη περνούσαν κοντά από το πολυάνδριο των Σπαρτιατών.

Αυτό σημαίνει ότι ήταν από τα πιο γνωστά μνημεία της πόλης κυρίως για τους επισκέπτες της.

Οι Αθηναίοι δεν ξέθαψαν τους νεκρούς Σπαρτιάτες για να τους μεταφέρουν σε άλλο χώρο του Κεραμεικού, λιγότερο εμφανές και επίσημο. Όμως, με το αναγείρουν το τρόπαιο της μάχης της Μουνιχίας δίπλα στον τάφο τους πρόβαλλαν τη νίκη της Δημοκρατίας κατά των Τριάκοντα Τυράννων και των Σπαρτιατών που τους είχαν επιβάλλει στους Αθηναίους μετά την ήττα τους στον Πελοποννησιακό Πόλεμο.

Είχαν καταφέρει δηλαδή να μετατρέψουν το σημείο όπου είχαν θάψει τους αντιπάλους τους στο μνημείο για την αποκατάσταση της Δημοκρατίας το 403 π.Χ.

Στοιχεία αντλήθηκαν από: Lagos C. και Karyanos F., “Who Really Won the Battle of Marathon?: A Bold Re-appraisal of One of History’s Most Famous Battles”, εκδόσεις Pen & Sword, Barnsley, 2020. Στο βιβλίο δημοσιεύτηκαν, κατόπιν αδείας του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου, οι φωτογραφίες των σκελετών των Σπαρτιατών οπλιτών.