Ο «βρυκόλακας» των Σπετσών. Το μακάβριο εύρημα σε ξωκκλήσι της Ζωγεριάς και οι δοξασίες για την φονική πανδημία

Στη διάρκεια αρχαιολογικής ανασκαφής ενός μεταβυζαντινού ναού στις Σπέτσες, οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν ένα τάφο του τέλους του 17^ου αιώνα.

Μέσα σε αυτόν υπήρχε ο σκελετός ενός άνδρα ύψους 1.85 μ., ιδιαίτερα ψηλός για την εποχή του. Η έρευνα κατέδειξε ότι μερικές δεκαετίες μετά το θάνατό του, οι ντόπιοι τον θεώρησαν «βρυκόλακα» και πήραν ιδιαίτερα μέτρα για να μην τους απειλήσει!

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Βρυκόλακες στην Ελλάδα

Ήδη από την αρχαιότητα πολλοί λαοί πίστευαν στην ύπαρξη βρυκολάκων που σηκώνονταν από τον τάφο, δάγκωναν τα αθώα θύματά τους και τους έπιναν το όνομα. Αυτή η δοξασία επικράτησε κυρίως στην ανατολική και κεντρική Ευρώπη. Έτσι, έχουν καταγραφεί περιπτώσεις όπου νεκροί που υπήρχε υποψία ότι μπορούσαν να γίνουν βρυκόλακες, θάβονταν με μία μυτερή πέτρα σφηνωμένη στα σαγόνια τους.

Με αυτό τον τρόπο πίστευαν ότι θα τους εμπόδιζαν να δαγκώσουν κάποιον αν σηκώνονταν από τον τάφο.

Φιλολογικές πηγές της ύστερης περιόδου της τουρκοκρατίας -κυρίως ξένοι περιηγητές- καταγράφουν ότι ήταν διαδεδομένη η πίστη στην ύπαρξη βρυκολάκων σε ελληνικές περιοχές υπό οθωμανική κατοχή. Σε αυτό συντελούσε βεβαίως το γεγονός ότι οι περισσότεροι Έλληνες εκείνη την εποχή ήταν αγράμματοι.

Στην Ελλάδα θεωρούσαν ότι οι βρυκόλακες δεν έπιναν το αίμα των θυμάτων τους, αλλά τα σκότωναν με λιγότερο θεαματικό τρόπο, μεταδίδοντάς τους λοιμώδεις ασθένειες, κυρίως πανώλη («πανούκλα»).

Η προκατάληψη αυτή είχε σαν αποτέλεσμα οι νεκροί από πανδημίες να θεωρούνται ως κυρίως ύποπτοι να γίνουν βρυκόλακες. Επιπλέον, στην Ελλάδα ήταν κυρίως στη διάρκεια πανδημιών που ο φόβος γι’ αυτούς έφθανε στο αποκορύφωμα.

Ο «βρυκόλακας» των Σπετσών

Στη διάρκεια μιας αρχαιολογικής ανασκαφής στις Σπέτσες, οι αρχαιολόγοι αποκάλυψαν ένα νεκρό που πολλά χρόνια μετά το θάνατό του θεωρήθηκε ότι είχε γίνει βρυκόλακας! Η παρουσίαση αυτού του εξαιρετικά ενδιαφέροντος ευρήματος της νεότερης ελληνικής ιστορίας έγινε πρόσφατα από τον Άδωνη Κ. Κύρου στο βιβλίο του, Στο Σταυροδρόμι του Αργολικού, Β΄ Τόμος, εκδόσεις Λειμών, Αθήνα 2021.

Η επιστημονική μελέτη του ευρήματος έριξε φως στις μεθόδους που χρησιμοποιήθηκαν στα χρόνια της τουρκοκρατίας για να εξουδετερωθούν οι υποτιθέμενες «δυνάμεις» του!

Το ανεπάντεχο αυτό εύρημα έγινε στα κατάλοιπα ενός μεταβυζαντινού ναού του Αγίου Γεωργίου, γνωστού ως «Παλαιοαγιογιώργη», στην περιοχή Ζωγεριά του νησιού. Ο ναός αυτός είχε ανεγερθεί πάνω σε μία πολύ παλαιότερη παλαιοχριστιανική βασιλική του 6^ου αιώνα μ. Χ.

Σε κάθε πτέρυγα του νάρθηκα του ναού υπήρχε ένας τάφος. Συνήθως στη δεξιά πτέρυγα του νάρθηκα θαβόταν ο κτήτορας του ναού. Στη θέση αυτή στο εν λόγω ναό στις Σπέτσες, οι αρχαιολόγοι βρήκαν τον τάφο ενός νεαρού άνδρα με ύψος 1.85 μ., πανύψηλος για την εποχή του. Είχε όλα τα δόντια του, κάτι που δείχνει ότι ήταν υγιής προτού πεθάνει, μάλλον κατόπιν σύντομης ασθένειας.

Από τη μελέτη όλων των στοιχείων προέκυψε ότι επρόκειτο για άτομο ευκατάστατο.

Στον άλλο τάφο, στην αριστερή πτέρυγα του νάρθηκα, βρέθηκαν οι σκελετοί τριών γυναικών. Αρχικά είχε τοποθετηθεί στον τάφο μία ηλικιωμένη γυναίκα. Μερικές δεκαετίες αργότερα, στον ίδιο τάφο και πάνω από τα λείψανα της γυναίκας είχαν τοποθετηθεί δύο άλλες γυναίκες. Αυτές είχαν κυριολεκτικά πεταχτεί εκεί παραπέμποντας σε μία βιαστική και πρόχειρη ταφή.

Η αφαίρεση των οστών

Ο τάφος του άνδρα αποδείχτηκε ότι είχε παραβιαστεί κάποιες δεκαετίες μετά την ταφή του. Όμως, αυτό δεν είχε γίνει από τυμβωρύχους. Μέσα στο τάφο υπήρχε το επίχρυσο φυλακτό του νεκρού, καθώς και ένα επίχρυσο βενετικό μανικετόκομπο. Όποιοι είχαν ανοίξει τον τάφο για την αναζήτηση πολύτιμων αντικειμένων, θα έπαιρναν τα παραπάνω.

Από τον σκελετό του άνδρα έλειπαν μόνο τα οστά από τις πτέρνες και της σπονδυλικής στήλης. Αντίθετα, από τους σκελετούς των γυναικών δεν έλειπε κάποιο οστό.

Η αρχαιολογική έρευνα κατέδειξε ότι μερικές δεκαετίες μετά το θάνατό του, οι ντόπιοι θεώρησαν ότι είχε «βρυκολακιάσει» και πήραν ιδιαίτερα μέτρα για να μην τους απειλήσει!

Έτσι αφαίρεσαν όσα οστά θα εμπόδιζαν το σώμα να σταθεί όρθιο και να περπατήσει. Δεν του κάρφωσαν μυτερή πέτρα στα σαγόνια του κρανίου, αφού στην Ελλάδα δεν πίστευαν ότι οι βρυκόλακες δάγκωναν τους ανθρώπους!

Εκτός από την αφαίρεση οστών, φαίνεται ότι έγινε και αγιασμός πάνω από το σκελετό του άνδρα. Αυτό συνάγεται από τα θραύσματα ενός αγγείου που βρέθηκαν στον τάφο και χρονολογείται τον 18^ου αιώνα, δηλαδή πολλά χρόνια μετά την ταφή.

Αξιωματούχος του Φραγκίσκου Μοροζίνι;

Στους δύο τάφους μέσα στον Παλαιοαγιογιώργη στη Ζογεριά των Σπετσών, δεν βρέθηκαν επιγραφικά στοιχεία που να παραπέμπουν στους νεκρούς. Υπάρχουν, ωστόσο, ισχυρές ενδείξεις για την ταυτότητά τους. Επίσης, γιατί ο συγκεκριμένος νεκρός θεωρήθηκε ότι ήταν βρυκόλακας.

Το 1687 ο στόλος του Βενετού αρχιστράτηγου -και μετέπειτα Δόγη- Φραγκίσκου Μοροζίνι επιχειρούσε στην Πελοπόννησο εναντίον των Οθωμανών. Εκείνη τη χρονιά ξέσπασε επιδημία πανώλης στα πληρώματα του στόλου. Η ασθένεια γρήγορα μεταδόθηκε στους κατοίκους της Πελοποννήσου που ήταν υπό βενετικό έλεγχο και υπήρξαν χιλιάδες θύματα.

Δύο γαλέρες του Μοροζίνι, τα πληρώματα των οποίων ασθενούσαν, απομονώθηκαν στον κόλπο της Ζωγεριάς απέναντι από την Πελοπόννησο. Προκειμένου να περάσουν καραντίνα εκεί, χτίστηκε ένα «λαζαρέτο» (λοιμοκαθαρτήριο) για τους ασθενείς. Όσοι πέθαιναν και ήταν κατώτερα πληρώματα πετάγονταν στη θάλασσα ή θάβονταν ομαδικά σε ασβεστόλακκους. Οι αξιωματούχοι θάβονταν σε ατομικούς τάφους γύρω από το λοιμοκαθαρτήριο.

Σύμφωνα με τον Άδωνη Κύρου, η ανέγερση του ναού του Παλαιοαγιογιώργη μάλλον συνδέεται με το παρακείμενο λοιμοκαθαρτήριο, αλλά και με κάποιο υψηλόβαθμο αξιωματούχο του βενετικού στόλου που πέθανε εκεί. Είναι πιθανό να ήταν Βενετός ευγενής, ίσως ακόμη και συγγενής του Φραγκίσκου Μοροζίνι.

Ο τάφος του ενσωματώθηκε στη δεξιά πτέρυγα του νάρθηκα της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου που ίσως ανεγέρθηκε το 1687 για να εξυπηρετήσει τις πνευματικές ανάγκες όσων ήταν στο λοιμοκαθαρτήριο.

Ως στρατιωτικός άγιος, ο Άγιος Γεώργιος ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής με τους μισθοφόρους του Μοροζίνι που είχαν εκστρατεύσει στην Ελλάδα.

Η νέα αυτή εκκλησία θα διαιώνιζε και τη μνήμη του νεκρού που είχε ταφεί εκεί ως κτήτοράς της. Για το ίδιο λόγο συστάθηκε και μία μικρή γυναικεία μονή δίπλα στην εκκλησία.

Τα ευρήματα στον τάφο του νεκρού άνδρα έδειξαν ότι ήταν καθολικός και όχι ορθόδοξος. Όμως, οι Βενετοί στη διάρκεια της εκστρατείας τους στην Ελλάδα, μεταξύ 1684-1688, για λόγους δημοσίων σχέσεων άσκησαν ευνοϊκή πολιτική απέναντι στους ορθοδόξους. Επιπλέον, πολλοί από τους μισθοφόρους τους ήταν Έλληνες και Αλβανοί ορθόδοξοι.

Έτσι δικαιολογείτο πως μπορεί να συνέβαλαν στην ανέγερση μίας ορθόδοξης μονής και εκκλησίας που χρησιμοποιούσαν και οι ίδιοι, αν και καθολικοί.

Γυναίκες Θύματα πανώλης;

Φαίνεται ότι η ηλικιωμένη γυναίκα που θάφτηκε στην αριστερά πτέρυγα του νάρθηκα του ναού του Παλαιοαγιογεωργίου, απέναντι από τον νεαρό άνδρα, ήταν η ηγουμένη του παρακείμενου μοναστηριού. Μπορεί να πέθανε αρκετά χρόνια μετά την ίδρυσή του και από φυσικά αίτια.

Επίσης, οι δύο νεκρές γυναίκες που τοποθετήθηκαν χρόνια αργότερα στον τάφο της, μάλλον ήταν μοναχές στο ίδιο μοναστήρι. Το γεγονός ότι οι δύο γυναίκες πέθαναν ταυτόχρονα και θάφτηκαν μαζί, παραπέμπει σε θύματα κάποιας πανδημίας. Ίσως πέθαναν εξαιτίας πανδημίας πανώλης που έπληξε τις Σπέτσες στα μέσα του 18^ου αιώνα.

Εξαιτίας του φόβου για την ασθένεια, η ταφή τους υπήρξε πρόχειρη και βιαστική. Άνοιξαν το παλιό τάφο της ηγουμένης και έριξαν μέσα τις δύο νεκρές μοναχές. Στη συνέχεια τις σκέπασαν με χώματα και σπασμένες κεραμίδες.

Τότε φαίνεται ότι ανοίχθηκε και ο τάφος του άνδρα στη δεξιά πτέρυγα του νάρθηκα του ναού. Είναι πιθανόν να θεωρήθηκε υπεύθυνος για το θάνατο των δύο μοναχών, αλλά και γενικότερα για τη νέα πανδημία πανώλης που χτύπησε τις Σπέτσες.

Καθώς είχαν περάσει μόλις έξι δεκαετίες από το θάνατο του άνδρα, το 1687, ήταν μάλλον γνωστό ότι είχε πεθάνει από πανώλη. Επίσης, ελήφθη υπόψη ότι ήταν ξένος -πιθανόν Βενετός- και καθολικός. Ο βρυκόλακας είναι κάποιος παρείσακτος ή περιθωριακός σε σχέση με την τοπική κοινότητα.

Για πολλούς Έλληνες στα χρόνια της τουρκοκρατίας, οι καθολικοί θεωρούνταν «αφορισμένοι», λόγω του Σχίσματος των Εκκλησιών.

Έτσι ο νεκρός είχε όλα τα γνωρίσματα να θεωρηθεί ότι είχε «βρυκολακιάσει» και ήταν υπεύθυνος για το νέο ξέσπασμα πανώλης στο νησί. Ο τάφος του ανοίχθηκε και αφαιρέθηκαν τα οστά της σπονδυλικής στήλης και των πελμάτων του.

Είναι ενδιαφέρον ότι οι ντόπιοι δεν κατέστρεψαν ολόκληρο το σκελετό, ίσως από φόβο για τον βρυκόλακα. Αυτό που ήθελαν ήταν να μην τους απειλήσει ξανά. Ίσως και αυτός να ησυχάσει αφού δεν θα μπορούσε να σηκωθεί και πάλι από τον τάφο. Πάντως, για καλό και για κακό έγινε και αγιασμός πάνω στα εναπομείναντα λείψανα, και το αγγείο αφού θραύστηκε στη συνέχεια πετάχτηκε μέσα στο τάφο πριν καλυφθεί και πάλι.

Στοιχεία και φωτογραφίες από το εύρημα του «βρυκόλακα» των Σπετσών έχουν αντληθεί από το βιβλίο του Άδωνη Κ. Κύρου, Στο Σταυροδρόμι του Αργολικού, Β΄ Τόμος, εκδόσεις Λειμών, Αθήνα 2021, σελίδες 262-270. Ευχαριστούμε τον συγγραφέα για την άδεια αναπαραγωγής στοιχείων και φωτογραφιών στο παρόν άρθρο.