Ο Τούρκος που τεκμηριώνει ότι οι συμπατριώτες του έκαψαν τη Σμύρνη. Αποκαλυπτικά βιβλία για την Καταστροφή

100 χρόνια μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή οι εκδόσεις Ψυχογιός συμμετέχουν στην προσφορά ιστορικής γνώσης για την περίοδο που διαμόρφωσε τη σύγχρονη Ελλάδα, με μια σειρά από βιβλία που αποκαλύπτουν και τεκμηριώνουν το έγκλημα σε βάρος της Σμύρνης.

“Παντού γύρω μου νιώθω τον αχό της λυσσασμένης Τουρκιάς κι ακούω βλαστημιές για τους γκιαούρηδες”

“Αχ αμάν αμάν, σεβγκιλίμ αμάν,…

Αυτό το παθιάρικο, σεβνταλίδικο τραγούδι έρχεται στο νου μου καθώς το ακονισμένο λεπίδι χαρακώνει το λαιμό μου […] Ίσως είναι το λιγδιασμένο, μαυριδερό χέρι του τσέτη που βαστάει την κοφτερή λάμα αυτό που φέρνει τις τουρκικές λέξεις στα χείλη μου. Ίσως είναι το χνότο που βρομάει σκόρδο, ρακί κι αφιόνι… Ίσως είναι απλώς η ανατριχιαστική μπόχα της λυσσασμένης Τουρκιάς που έχει ποτίσει την τρυφερή ψυχή μου […]

Υποσχέσεις και τάματα δεν ξεστομίζω. Ούτε και προσευχές καταπώς με προστάζει άγρια ο μακελάρης. Η ακονισμένη λάμα του, μου καίει τον λαιμό, από μια κλωστή κρέμεται η ζωή μου, από μια απόφαση που θα πάρει ο άντρας που με σφίγγει απάνω στο βρομερό γελέκι του“.

Με αυτά τα γεμάτα απόγνωση και λυρισμό λόγια βιώνει τις ώρες της καταστροφής, η Αννιώ Παπάζογλου, κόρη του Αριστείδη και της Καλλιόπης από τη Φώκαια, αρχαία πόλη της Ιωνίας στα βορειοδυτικά της Σμύρνης.

Είναι το πρόσωπο γύρω από το οποίο εκτυλίσσεται η πλοκή του μυθιστορήματος “Μικρασία – Το τραγούδι του αποχωρισμού” του Θοδωρή Παπαθεοδώρου.

Η Αννιώ, γεννημένη το 1899, “αγοροκόριτσο” με “τσαγανό, αντοχή, πεισμονή και θαρρεσιά”, βίωσε την εποχή της παντοδυναμίας και της αυθαιρεσίας των Νεότουρκων: απειλές, εκβιασμοί, ξυλοδαρμοί, λεηλασίες, πυρπολήσεις και σφαγές.

Ερωτεύτηκε έναν δάσκαλο, ο οποίος ήρθε στη Φώκαια από το Γυμνάσιο της Αδριανούπολης, αλλά αναγκάστηκε να την αφήσει. Έπρεπε να βοηθήσει τη χήρα μητέρα του και το μικρό του αδερφό που κινδύνευαν από τους Κεμαλιστές.

Η Αννιώ Παπάζογλου, που είχε από μικρή όνειρο να πάει στη Σμύρνη, πήρε την απόφαση να μείνει στη Φώκαια και να τον περιμένει. “Άπλωσε ρίζες σαν γέρικη βελανιδιά“, όπως γράφει ο Παπαθεοδώρου.

Ωστόσο, η ήσυχη καθημερινότητα στη Φώκαια μετατράπηκε σε εφιάλτη, τον Ιούνιο του 1914. Το αιματοκύλισμα των Φωκιανών ήταν ένα από τα πολλά προανακρούσματα του όλεθρου που θα ακολουθούσε 8 χρόνια αργότερα.

Με τσεκούρια και σφυριά, με χαντζάρια και τουφέκια, οι επιδρομείς […] ορμούσαν σε σπίτια και μαγαζιά, τσάκιζαν πόρτες και παραθύρια […] Η Φώκαια, η πόλη μας, κατοικημένη χιλιάδες χρόνια […] ξακουσμένη από την αρχαιότητα […] αυτή η πόλη δεν υπήρχε πια“, διηγείται με πόνο η Αννιώ για ένα γεγονός που δεν είναι τόσο γνωστό στο ευρύ κοινό και η επαφή μαζί του, μέσα από τις σελίδες του βιβλίου, θα εμπλουτίσει τις γνώσεις του αναγνώστη.

Αφού η Αννιώ περιπλανηθεί σε πόλεις της Μικράς Ασίας, “ωριμάσει και ανεξίτηλα σημαδευτεί”, θα καταλήξει να αναπολεί τη χαμένη της πατρίδα. Ένα μυθιστόρημα με το οποίο θα ταυτιστούν όχι μόνο οι αναγνώστες με προσφυγικό παρελθόν, αλλά και όλοι οι Έλληνες, που κάθε φορά που διαβάζουν ή ακούν τη μαρτυρία ενός Μικρασιάτη πρόσφυγα φορτίζονται συναισθηματικά και αναρωτιούνται γιατί συνέβησαν όλα αυτά.

“Γιατί κάψαμε την Σμύρνη;” – Η ομολογία ενός προσωπικού φίλου του Κεμάλ

Ο Τούρκος Falih Rifki Atay υπήρξε δημοσιογράφος, συγγραφέας, πολιτικός και προσωπικός φίλος του Μουσταφά Κεμάλ. Τις ημέρες πριν ξεσπάσει η φωτιά στη Σμύρνη, το τριήμερο 13-15 Σεπτεμβρίου 1922, ταξίδεψε από την Κωνσταντινούπολη στη Σμύρνη, για να πάρει συνέντευξη από τον Κεμάλ και βίωσε από κοντά την καταστροφή της πόλης.

Η γραπτή του ομολογία για την ευθύνη των συμπατριωτών του στην καταστροφή της Σμύρνης αποτελεί ίσως την πιο σημαντική τουρκική μαρτυρία. Την κατέθεσε στην πρώτη έκδοση του βιβλίου του με τίτλο Çankaya. Στη συνέχεια όμως το βιβλίο λογοκρίθηκε και οι εκδότες απάλειψαν το επίμαχο κομμάτι. Μεταξύ άλλων αναφέρει:

“Καθώς αποφάσισα να γράψω την αλήθεια όπως τη γνωρίζω, θέλω να αντιγράψω μια σελίδα από τις σημειώσεις που κρατούσα τότε: Οι κλέφτες που λεηλατούσαν τα σπίτια βοήθησαν στην εξάπλωση της φωτιάς […] Γιατί κάψαμε την Σμύρνη; Γιατί φοβηθήκαμε ότι, αν έμεναν τα κτίρια στη θέση τους, δεν θα μπορούσαμε να απαλλαγούμε από τις μειονότητες“.

Η μαρτυρία του Atay είναι μόνο μία από τις δεκάδες μαρτυρίες δημοσιογράφων, αξιωματούχων και άλλων ανθρώπων που έζησαν από κοντά τη φωτιά της Σμύρνης και τις οποίες συγκέντρωσε ο διδάκτωρ Ιστορίας, Θάνος Κονδύλης, στο βιβλίο του “Η Σμύρνη φλέγεται“.

Ο αναγνώστης θα διαβάσει γλαφυρές και στοιχειοθετημένες περιγραφές που προέρχονται σχεδόν αποκλειστικά από ξένους αυτόπτες μάρτυρες και λιγότερο από Έλληνες και Αρμένιους.

Η επιλογή αυτή δεν αποτυπώνει απλώς τη ματιά των Άγγλων, των Γάλλων και των Αμερικανών. Προσδίδει μεγαλύτερη αντικειμενικότητα στην αφήγηση και δικαιώνει τα επιχειρήματα της ελληνικής πλευράς για την τουρκική ενοχή.

Παράλληλα, στο βιβλίο “ξεδιπλώνεται” το πιο λεπτομερές χρονικό της πυρπόλησης της Σμύρνης που έχει γραφτεί μέχρι σήμερα. Ο συγγραφέας το καταγράφει μέρα μέρα, ώρα ώρα, σαν να πρόκειται για ιστορικό ντοκιμαντέρ που κρατάει αμείωτο το ενδιαφέρον του θεατή.

Όπως γράφει στον πρόλογο, το βιβλίο επιχειρεί να καλύψει ένα σημαντικό βιβλιογραφικό κενό, διότι “πολλά έχουν γραφτεί για την πυρπόληση της Σμύρνης, αλλά κανένα βιβλίο δεν είναι αφιερωμένο αποκλειστικά στη φωτιά της Σμύρνης“.

Ακόμη, επιχειρεί να απαντήσει και στα ερωτήματα που μέχρι σήμερα απασχολούν επαγγελματίες ιστορικούς και φιλίστορες, όπως το γιατί οι Τούρκοι κατέστρεψαν μια πόλη ιστορική που αποτελούσε “το μεγαλύτερο εμπορικό κέντρο της νέας Τουρκίας μετά την Κωνσταντινούπολη”.

Με βάση αυτά, ο συγγραφέας επιβεβαιώνει ότι η καταστροφή της πόλης “δεν ήταν ένα τυχαίο γεγονός, αλλά εσκεμμένη ενέργεια προκειμένου οι Έλληνες της Σμύρνης να οδηγηθούν μακριά από την προαιώνια εστία τους“.

Οι πρόσφυγες του “χθες” και του “σήμερα”

Επί ένα χρόνο, ο κοσμογυρισμένος Γερμανός συγγραφέας και δημοσιογράφος, Λουτζ Κλέβεμαν έκανε οδοιπορικό στη Σμύρνη, τη Λέσβο, τη Χίο και τη Σάμο. Αφού πραγματοποίησε έρευνα στα προσφυγικά camps που δημιουργήθηκαν από το 2015 και μετά, ο Κλέβεμαν συνειδητοποίησε πως οι μετακινήσεις πληθυσμών στο Αιγαίο δεν ήταν ένα φαινόμενο που συνέβαινε πρώτη φορά.

Αυτό αποτέλεσε αφορμή, ώστε να εντρυφήσει στη Συνθήκη της Λωζάνης και την ανταλλαγή των πληθυσμών, που, όπως γράφει, “αποτέλεσε πρότυπο για όλες τις εθνοκαθάρσεις του 20ού αιώνα”.

“Καρπός” του ταξιδιού του και των επαφών που είχε με ντόπιους αποτέλεσε το βιβλίο “Σμύρνη – Ταξίδι στον χρόνο“. Σε αυτό, αναζητά το νήμα της ιστορίας που συνδέει το παρελθόν με το παρόν.

Ο Κλέβεμαν, παρατηρεί ότι  Χίος και Σμύρνη αιματοκυλίστηκαν από τους Τούρκους, με απόσταση ακριβώς 100 ετών. Η πρώτη σφαγιάστηκε το 1822 και η δεύτερη το 1922. Χαρακτηρίζει τη Σμύρνη ως “ίσως την πρώτη πραγματικά παγκόσμια πόλη“, καθώς εκεί “συμβίωναν άνθρωποι απ’ όλο τον κόσμο, συνυπήρχαν τόσες διαφορετικές κουλτούρες και θρησκείες, όπως σήμερα στο Λονδίνο ή στη Νέα Υόρκη“.

Ο κοσμοπολιτισμός αυτός χάθηκε με αποκλειστική ευθύνη των Τούρκων, οι οποίοι, σύμφωνα με τον Κλέβεμαν, διέπραξαν “ένα ασύλληπτο έγκλημα πολέμου που προκάλεσε μια προσφυγική κρίση, η οποία έμελλε να αλλάξει για πάντα την Ευρώπη”.

Όπως εξομολογήθηκε ο διάσημος Τούρκος συγγραφέας, Σουπχί Βαρίμ, στον Κλέβεμαν, “μου λείπει αυτή η πολυχρωμία. Η πόλη σήμερα είναι μόνο τουρκική, γι’ αυτό ήθελα να αναβιώσω την παλιά Σμύρνη. Οι Έλληνες, οι Αρμένιοι και οι Λεβαντίνοι άφησαν το αποτύπωμά τους στην ταυτότητα της πόλης. Γι’ αυτό κι εμείς οι Σμυρναίοι διαφέρουμε ακόμα και σήμερα από τους υπόλοιπους Τούρκους”.

Συνοψίζοντας, το “Σμύρνη – Ταξίδι στο χρόνο” είναι κάτι σαν παράθυρο σε άλλους τόπους και χρόνους για κάθε αναγνώστη του, ο οποίος θα διαπιστώσει το ενδιαφέρον και την αγάπη του Κλέβεμαν για τον κοσμοπολιτισμό, τους απλούς ανθρώπους και την Ελλάδα.

Είναι ένα βιβλίο που συνδέει τα βιώματα του Αιγαίου διαχρονικά, και σχεδόν σοκάρει με τις συγκρίσεις και τις γλαφυρές περιγραφές.

Συναρπαστικό από την πρώτη ως την τελευταία σελίδα.

“Και παρότι έσωσα ανθρώπους, μου φαινόταν ένα τίποτε” – Ο ήρωας πάστορας της Σμύρνης

Ο Λου Γιουρένεκ, καθηγητής δημοσιογραφίας στο Πανεπιστήμιο της Βοστώνης, συγκέντρωσε επίσημα έγγραφα, μαρτυρίες και αφηγήσεις επιζώντων, για να φέρει στο “φως” μια απίστευτη ιστορία γενναιότητας και ήθους.

Πρωταγωνιστής ο Έισα Κεντ Τζένινγκς, ένας Αμερικανός μεθοδιστής πάστορας, ο οποίος ήρθε με την οικογένειά του τον Αύγουστο του 1922 στη Σμύρνη και έσωσε περισσότερους από 300.000 ψυχές από από τη φλεγόμενη πόλη και το μένος των Τούρκων.

Με τη βοήθεια του κυβερνήτη του αντιτορπιλικού Έντσαλ, Χάλσεϊ Πάουελ και άλλων παραγόντων, κατάφερε να ναυλώσει πλοία που μετέφεραν χιλιάδες πρόσφυγες στα ελληνικά λιμάνια. Χρειάστηκε, μάλιστα, να μεσολαβήσει στον Μουσταφά Κεμάλ για να τα καταφέρει.

Επιπλέον, δημιούργησε καταφύγια για γυναίκες πρόσφυγες σε εγκαταλελειμμένες παραθαλάσσιες επαύλεις της Μικρασίας, που ανήκαν σε εύπορους Έλληνες και Αρμένιους, οι οποίοι αναγκάστηκαν να τις εγκαταλείψουν, όταν οι Τούρκοι μπήκαν στην πόλη.

“Κανείς δε θα μπορέσει ποτέ να περιγράψει την αίσθηση εκείνων των ημερών. Έχω δει άντρες, γυναίκες και παιδιά να πέφτουν θύματα ξυλοδαρμών, ληστείας, δολοφονίας, να μαχαιρώνονται και να πνίγονται στη θάλασσα.

Και παρότι βοήθησα ώστε να σωθούν πολλοί, μου φαινόταν ένα τίποτε σε σύγκριση με τις τρομερές ανάγκες που υπήρχαν“, ήταν το παράπονο του Αμερικανού πάστορα.

Κι όλα αυτά μολονότι από τα 28 του χρόνια ο Τζένινγκς έπασχε από τη νόσο του Pott, μια σπάνια ασθένεια που στα ελληνικά αποδίδεται με τον όρο “φυματιώδης σπονδυλίτιδα”. Είχε καμπούρα, ταλαιπωρείτο συχνά από πυρετούς και “κάποιες φορές υπέφερε από κρίσεις βήχα που δεν έλεγαν να σταματήσουν”.

“Η μεγάλη φωτιά” περιγράφει με καθηλωτικό τρόπο μια συγκλονιστική ιστορία αυτοθυσίας και προσφοράς που δεν είναι γνωστή στους Έλληνες. Όπως αναφέρει και ο Γιουρένεκ, “ο Έισα Τζένινγκς μάς μαθαίνει ότι ένας μόνο άνθρωπος μπορεί να κάνει τη διαφορά“.

Πληροφορίες για τα 4 βιβλία των εκδόσεων ΨΥΧΟΓΙΟΣ για τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή μπορείτε να διαβάσετε στους ακόλουθους υπερσυνδέσμους:

• “Μικρασία – Το τραγούδι του αποχωρισμού“, Θοδωρής Παπαθεοδώρου
• “Η Σμύρνη φλέγεται – Η ιστορία της πυρπόλησης της Σμύρνης 13-15 Σεπτεμβρίου 1922“, Θάνος Κονδύλης
• “Σμύρνη – Ταξίδι στον χρόνο“, Λουτζ Κλέβεμαν
• “Η μεγάλη φωτιά – Σμύρνη Σεπτέμβριος 1922“, Λου Γιουρένεκ