Ο σκύλος με το “ένοχο” ύφος. Το εκπληκτικό μωσαϊκό της ελληνιστικής Αλεξάνδρειας που βρέθηκε στις εκσκαφές για τη νέα βιβλιοθήκη

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Από το πιο δημοφιλή βίντεο, τικ τοκ και φωτογραφίες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι σκύλοι που κάνουν ζημιές και στη συνέχεια παίρνουν κακόμοιρο ύφος «ενόχου» όταν έρχονται αντιμέτωπα με τα αφεντικά τους.

Η πρώτη σχετική εικόνα προέρχεται από την αρχαία ελληνική τέχνη. Πρόκειται για ένα μωσαϊκό της ελληνιστικής εποχής που βρέθηκε στην Αλεξάνδρεια.

Το μωσαϊκό του Αλεξανδρινού σκύλου

Το 1993 στη διάρκεια εκσκαφών στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου για την ανέγερση των εγκαταστάσεων της Νέας Βιβλιοθήκης της πόλης αποκαλύφθηκαν τα κατάλοιπα ενός μεγάλου και πολυτελούς κτηρίου της ελληνιστικής εποχής. Χρονολογείται μεταξύ 200 – 150 π.Χ. όταν την Αίγυπτο κυβερνούσε η δυναστεία των Πτολεμαίων (305-30 π. Χ.).

Το πιο εντυπωσιακό εύρημα της ανασκαφής ήταν ένα μωσαϊκό μ’ ένα σκύλο δίπλα σ’ ένα πεσμένο μεταλλικό δοχείο.

Οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν ψηφιδωτά για να διακοσμήσουν τα δάπεδά τους σε δημόσιους χώρους και ιδιωτικές κατοικίες χρησιμοποιώντας ψηφίδες. Πρόκειται για μικρά κομμάτια πέτρας, μαρμάρου ασβεστόλιθου, πηλού, γυαλιού ή ακόμη και ημιπολύτιμων λίθων που κόβονται σε μικρό κυβικό σχήμα.

Τα μωσαϊκά της ελληνιστικής εποχής συνήθως απεικόνιζαν φυτά, ζώα, γεωμετρικά σχέδια αλλά και θέματα από την ελληνική μυθολογία.

Πως κατασκευάστηκε

Το μωσαϊκό με το σκύλο στην Αλεξάνδρειας αποτελείται από μικροσκοπικές ψηφίδες πέτρας με διάμετρο που κυμαίνεται από ένα έως τέσσερα χιλιοστά και έχει κατασκευαστεί με μία τεχνική γνωστή ως «opus vermiculatum».

Έχει διάμετρο 3.25 μέτρων και ο σκύλος ήταν μέσα σε κυκλικό σχήμα (μετάλλιο) στο κέντρο του μωσαϊκού

Είναι η μοναδική γνωστή περίπτωση ψηφιδωτού της ελληνιστικής εποχής με τέτοιο θέμα.

Εκτός από το μετάλλιο με το σκύλο, το μωσαϊκό είναι αρκετά καταστραμμένο και διατηρείται μόνο  αποσπασματικά κατά μήκος των πλευρών. Σε κάποιο σημείο διακρίνεται ένα γκρίζο μοτίβο με κεφάλι λιονταριού.

Δεν γνωρίζουμε τη χρήση του κτηρίου και σε ποιο σημείο του ήταν τοποθετημένο το ψηφιδωτό. Είτε δημόσιο είτε ιδιωτικό το κτήριο ήταν πολυτελέστατο και αρκετά σημαντικό.

Το έργο δείχνει το υψηλό επίπεδο που είχε φθάσει η τέχνη στην Αλεξάνδρεια στα πτολεμαϊκά χρόνια. Τα εργαστήρια ψηφιδωτών της πόλης ήταν από τα καλύτερα του ελληνιστικού κόσμου.

Αριστούργημα της ελληνιστικής τέχνης

Ο άγνωστος σε μας ψηφοθέτης του έργου ήταν σίγουρα στην εποχή του ένας αναγνωρισμένος καλλιτέχνης. Με την πλούσια ποικιλία χρωματιστών ψηφίδων που επέλεξε και την απαράμιλλη τέχνη του κατάφερε να προσθέσει βάθος, φωτισμό και σκίαση στη σκηνή παρόμοια με την ελληνική ζωγραφική της εποχής.

Τα κύρια χρώματα στο ψηφιδωτό περιλαμβάνουν το μαύρο, το λευκό και το κίτρινο, ωστόσο ο ψηφοθέτης μπόρεσε να μεταφέρει το φως και τη σκιά με λαμπρό τρόπο.

Ο σκύλος ακουμπάει στα πίσω του πόδια κοντά στο αναποδογυρισμένο επιχρυσωμένο μπρούτζινο δοχείο. Η νατουραλιστική εικόνα εκφράζει δύναμη και ζωντάνια, γεγονός που δείχνει τη λεπτή ικανότητα του καλλιτέχνη να χρησιμοποιεί αυτό το μέσο για να επιτύχει σαφήνεια στο σχεδιασμό του έργου.

Το μισοκακόμοιρο ύφος του σκύλου

Το πρόσωπο του σκύλου, το ασπρόμαυρο τρίχωμά του και το κόκκινο κολάρο του έχουν αποδοθεί με εκπληκτική ακρίβεια. Η γωνία του προσώπου του σκύλου είναι στα τρία τέταρτα και το μπροστινό μέρος αντανακλά το φως, ενώ το υπόλοιπο σώμα βρίσκεται στη σκιά.

Η διαβάθμιση της σκίασης στο αναποδογυρισμένο επιχρυσωμένο μπρούτζινο δοχείο δείχνει φως που αντανακλάται στο κεντρικό τμήμα, ενώ τα πλαϊνά γίνονται σταδιακά πιο σκούρο.

Το ταλέντο του ψηφοθέτη μπόρεσε να αποδώσει με τέλειο τρόπο το “μισοκακόμοιρο” ύφος του σκύλου προς το αφεντικό του για να απαλλαγεί από την ευθύνη για το ρίξιμο του αγγείου.

Είναι σαν να του λέει: “δεν φταίω εγώ, μόνο του έπεσε…”, ενώ μάλλον αυτός είναι ο ένοχος!

Ο σκύλος θα μπορούσε να ήταν το κατοικίδιο του ιδιοκτήτη του κτηρίου. Δεν αποκλείεται να πόζαρε στον καλλιτέχνη ο οποίος θα το σκίτσαρε πριν προχωρήσει στη δημιουργία του ψηφιδωτού.

Ίσως όμως να μην ήταν ένας πραγματικός σκύλος και το θέμα του μωσαϊκού να ήταν μια σκηνή από μία κωμωδία ή από ένα λογοτεχνικό έργο της Αλεξάνδρειας της ελληνιστικής εποχής.

Σήμερα ο επισκέπτης της Αλεξάνδρειας μπορεί να θαυμάσει το έργο στο Ελληνορωμαϊκό Μουσείο της πόλης.