Ο σκηνοθέτης που καταγγέλλει το ιρανικό καθεστώς γυρίζοντας ταινίες ακόμη και με κινητό!

O Ιρανός κινηματογραφιστής, Τζαφάρ Παναχί σκηνοθετεί μία ταινία με πρωταγωνιστή τον ίδιο, στα σύνορα Ιράν και Τουρκίας. “Στέκεις ακριβώς πάνω στη συνοριογραμμή. Ακόμα και οι ντόπιοι φοβούνται να πάνε εκεί“, του λέει ένας κάτοικος. “Να θυμάσαι, οι άνθρωποι εδώ πάνε γυρεύοντας για μπελάδες“, τον προειδοποιεί ένας άλλος.

Μέσα από το συγκεκριμένο φιλμ, στηλιτεύει την κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα της χώρας του, η οποία του έχει απαγορεύσει να γυρίζει ταινίες, να ταξιδεύει στο εξωτερικό και να δίνει συνεντεύξεις στον Τύπο για 20 χρόνια.

Επίσης, τον έχει φυλακίσει με την κατηγορία ότι κάνει “αντικυβερνητική προπαγάνδα”. Ο Παναχί δεν μένει με τα χέρια σταυρωμένα. Γίνεται απεργός πείνας και κερδίζει τη “μάχη” της αποφυλάκισης, αν και γνωρίζει ότι μπορεί να βρεθεί ξανά σε κελί ανά πάσα στιγμή.

Όμως, η επίγνωση της σκληρής πραγματικότητας δεν τον πτοεί. Συνεχίζει να υπερασπίζεται την καλλιτεχνική ελευθερία, να καταδικάζει την θανατική ποινή, να υπερασπίζεται τα δικαιώματα των γυναικών και να κάνει αυτό που ξέρει και αγαπά.

Η ζωή του Τζαφάρ Παναχί θα μπορούσε να είναι υπόθεση κάποιου λογοτεχνικού βιβλίου. Είναι όμως μία ιστορία αληθινή, για ένα δημιουργό που δεν διστάζει να εκθέσει την αδικία και την καταπίεση και έχει κάνει στάση ζωής το “ζην επικινδύνως“.

“Είμαι Ιρανός. Μένω και μου αρέσει να εργάζομαι στη χώρα μου. Αγαπώ τη χώρα μου. Έχω πληρώσει τίμημα για αυτήν την αγάπη και είμαι πρόθυμος να το πληρώσω ξανά, αν χρειαστεί“, έχει αναφέρει ο Παναχί.

“Ο Τζαφάρ Παναχί δεν κάνει ό,τι του λένε. Στην πραγματικότητα, έχει κάνει μια επιτυχημένη καριέρα βασιζόμενος στο να μην κάνει ό,τι του λένε“, έχει πει ο Χαμίντ Νταμπάσι, καθηγητής ιρανικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης.

Εξ αποστάσεως σκηνοθεσία στα σύνορα Ιράν-Τουρκίας

Η πιο πρόσφατη ταινία του Παναχί (2022) ονομάζεται “Αρκούδες δεν υπάρχουν” (“No Bears“) και βασικός πρωταγωνιστής της είναι ο ίδιος. Υποδύεται μια δραματοποιημένη εκδοχή του εαυτού του, έναν κινηματογραφιστή που προσπαθεί να γυρίσει μια ταινία στην Τουρκία και αναγκάζεται να παραμείνει σε ένα ιρανικό χωριό κοντά στα σύνορα.

Για να μπορέσει να προχωρήσει το πρότζεκτ, ο Παναχί δίνει οδηγίες στο συνεργείο μέσω Zoom. Με αυτόν τον τρόπο, αποτυπώνει τις τεράστιες δυσκολίες τού να είσαι σκηνοθέτης με ελεύθερο πνεύμα, σε μία χώρα που δεν σέβεται την ελευθερία του λόγου.

Επίσης, ο Παναχί βρίσκεται αντιμέτωπος με τη δυσπιστία και τις τοπικές παραδόσεις στο χωριό όπου διαμένει. Την ίδια στιγμή, ένα ζευγάρι Ιρανών που βρίσκεται παράνομα στην Τουρκία, προσπαθεί να αποκτήσει πλαστά διαβατήρια, για να εγκαταλείψουν τη χώρα.

Συνολικά, πρόκειται για ένα κατηγορώ του σκηνοθέτη απέναντι αφενός στη λογοκρισία που υφίσταται η κινηματογραφική παραγωγή κι αφετέρου στο κλίμα φόβου που καλλιεργεί το ιρανικό καθεστώς.

Ο κινηματογραφιστής που “σπάει” τις απαγορεύσεις

Η ταινία “Αρκούδες δεν υπάρχουν” κέρδισε το ειδικό βραβείο της Επιτροπής του Φεστιβάλ της Βενετίας και όλοι οι κριτικοί κινηματογράφου έπλεξαν το εγκώμιο του Παναχί.

Ωστόσο, δεν είναι ούτε το πρώτο έργο του Ιρανού σκηνοθέτη με κοινωνικοπολιτική χροιά και αντικαθεστωτικό περιεχόμενο ούτε το πρώτο στο οποίο γίνεται και πρωταγωνιστής, με σκοπό να μεταδώσει συγκεκριμένα συμβολικά μηνύματα.

Το 2011, κυκλοφόρησε το ντοκιμαντέρ με τίτλο “This Is Not A Film“. Σε αυτό παρουσιάζεται η ζωή του Παναχί ενώ βρίσκεται σε κατ’ οίκον περιορισμό και περιμένει την εκδίκαση της έφεσης. Ταυτόχρονα, συλλογίζεται αναφορικά με το νόημα της δημιουργίας ταινιών.

Ο Παναχί γύρισε το “This Is Not A Film“, παρά την απαγόρευση που του είχε επιβληθεί από το ιρανικό καθεστώς.

Ένα μεγάλο μέρος της ταινίας γυρίστηκε μέσω iPhone μαζί με τον σκηνοθέτη Μοτζτάμπα Μιρταχμάς. Απέσπασε διθυραμβικές κριτικές από τα διεθνή μέσα. Το περιοδικό Time Out την χαρακτήρισε ως “την τέχνη της διαμαρτυρίας στο αποκορύφωμά της“.

Το Δεκέμβριο του 2012, το “This Is Not A Film” συμπεριλήφθηκε στη βραχεία λίστα ως μία από τις 15 επιλέξιμες ταινίες για το βραβείο Όσκαρ Καλύτερου Ντοκιμαντέρ Μεγάλου Μήκους.

Στην ταινία “Ταξί στην Τεχεράνη“, που κυκλοφόρησε το 2015, ο Παναχί υποδύεται έναν οδηγό ταξί, ο οποίος κινηματογραφεί τις συνομιλίες του με τους επιβάτες του και με μέλη της οικογένειάς του, παρουσιάζοντας έτσι ένα “πορτραίτο” της σύγχρονης ιρανικής κοινωνίας.

Το φιλμ γυρίστηκε στην Τεχεράνη, με κρυφές κάμερες που καταγράφουν τις διαδρομές που πραγματοποιεί ο σκηνοθέτης, οδηγώντας ανθρώπους από διαφορετικό κοινωνικό περιβάλλον σε διαφορετικούς προορισμούς.

Η μάχη κόντρα στο ιρανικό κατεστημένο

Μέσα από τις ταινίες του, ο Τζαφάρ Παναχί στηλιτεύει μία κοινωνική πραγματικότητα που δεν είναι βεβαίως καινούργια, μια και υφίσταται εδώ και σχεδόν μισό αιώνα. Το 1979, οι Ιρανοί επαναστάτες ανέτρεψαν τον Σάχη, Μοχαμάντ Ρεζά Παχλαβί, διότι τον θεωρούσαν αυταρχικό και συγχρόνως φιλοδυτικό.

Ο Αγιατολάχ Χομεϊνί έγινε ο απόλυτος κυρίαρχος του Ιράν για τα επόμενα δέκα χρόνια. Ως πρωτεργάτης και επικεφαλής του σιιτικού κλήρου, επέβαλε τη Σαρία και μετέτρεψε το έως τότε φιλοδυτικό Ιράν σε θεοκρατικό ισλαμικό κράτος.

Μέχρι τότε, το Ιράν ήταν ένα από τα πιο εκσυγχρονισμένα κράτη της Μέσης Ανατολής, με χαρακτηριστική απόδειξη τις γυναίκες, οι οποίες μπορούσαν να φορούν τα ρούχα της αρεσκείας τους.

Το Σεπτέμβριο του 2009, ο Παναχί ταξίδεψε στο Μόντρεαλ του Καναδά, για να παραστεί ως επικεφαλής της Κριτικής Επιτροπής στο Παγκόσμιο Φεστιβάλ Κινηματογράφου. Έπεισε τα μέλη της επιτροπής να φορέσουν πράσινα κασκόλ κατά τις τελετές έναρξης και λήξης, σε ένδειξη αλληλεγγύης προς το Πράσινο Κίνημα στο Ιράν, το οποίο διαδήλωνε εναντίον της επανεκλογής του Μαχμούντ Αχμαντινετζάντ.

Η ενέργεια αυτή δεν πέρασε απαρατήρητη από τις ιρανικές αρχές κι έτσι, τον Φεβρουάριο του 2010, απαγόρευσαν στον Παναχί να παρευρεθεί σε ένα πάνελ στο πλαίσιο του 60ού Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Βερολίνου.

Το Μάρτιο του 2010, ο Παναχί συνελήφθη και μεταφέρθηκε με τη σύζυγο, την κόρη του και 15 φίλους του στη φυλακή Εβίν της Τεχεράνης. Όλοι πλην του Ιρανού σκηνοθέτη αφέθηκαν ελεύθεροι μετά από 48 ώρες.

Το Δεκέμβριο του ίδιου έτους, ο Παναχί καταδικάστηκε σε έξι χρόνια φυλάκιση για “προπαγάνδα εναντίον του συστήματος“. Του επιβλήθηκε ακόμη 20ετής απαγόρευση γυρίσματος ταινιών και στέρηση εξόδου από τη χώρα, παρά μόνο για ιατρικούς λόγους και για να προσκυνήσει στη Μέκκα.

Πλήθος καλλιτεχνών, κινηματογραφιστών, οργανώσεων και πολιτικών καταδίκασαν την απόφαση του ιρανικού δικαστηρίου και ζήτησαν την απελευθέρωση του Παναχί. Τελικά, η ποινή δεν εκτελέστηκε και ο Ιρανός σκηνοθέτης συνέχισε να κυκλοφορεί στο Ιράν υπό περιοριστικούς όρους.

Τον Ιούλιο του 2022, συνελήφθη ξανά και φυλακίστηκε, επειδή εξέφρασε τη συμπαράστασή του στον βραβευμένο σκηνοθέτη, Μοχαμάντ Ρασούλοφ, ο οποίος επίσης βρισκόταν στη φυλακή. Την 1η Φεβρουαρίου 2023, ο Παναχί πήρε την απόφαση να κάνει απεργία πείνας, με σκοπό να διαμαρτυρηθεί για τις συνθήκες κράτησής του.

“Αντιδρώντας ενάντια στην παράνομη και απάνθρωπη μεταχείριση του συστήματος δικαιοσύνης του ισλαμικού καθεστώτος και των δυνάμεων ασφαλείας που “κρατούν ομήρους”, θα σταματήσω να τρώω, να πίνω και να παίρνω τα φάρμακά μου, μέχρι ίσως το άψυχο κορμί μου να απελευθερωθεί από αυτή τη φυλακή“, ήταν η δήλωση του Ιρανού σκηνοθέτη.

Δύο ημέρες μετά την έναρξη της απεργίας πείνας και ύστερα από επτά μήνες εγκλεισμού, ο Παναχί αφέθηκε ελεύθερος με εγγύηση.

“Αν ένας κινηματογραφιστής δεν μπορεί να κάνει ταινίες, θα φταίει ο ίδιος”

Ο ίδιος ο Παναχί έχει δηλώσει για το πώς κατάφερε να αψηφήσει τις απαγορεύσεις και τις αντιξοότητες:

“Τα προβλήματά μας είναι όλα πλεονεκτήματα. Κατανοώντας το νόημα αυτής της πολλά υποσχόμενης παραδοξολογίας, ανακτήσαμε την ελπίδα μας και προχωρήσαμε μπροστά, αφού οπουδήποτε στον κόσμο κι αν ζούμε, πάντα θα αντιμετωπίζουμε προβλήματα, είτε μικρά είτε μεγάλα.

Είναι καθήκον μας να μην ηττηθούμε και να σκεφτούμε λύσεις. Η πραγματικότητα της καθημερινής ζωής και το όνειρο να κρατήσουμε ζωντανή την τέχνη μας μάς κινητοποίησε ώστε να υπομείνουμε τους περιορισμούς που έχουν επιβληθεί στον ιρανικό κινηματογράφο

Οι δυνατότητες που υπάρχουν σήμερα στον κινηματογράφο μάς έπεισαν πως, αν ένας κινηματογραφιστής δεν μπορεί να κάνει ταινίες, θα φταίει ο ίδιος. Κανένας άλλος. Η δυσάρεστη πραγματικότητα που διέπει τον κινηματογράφο και τους σκηνοθέτες στο σημερινό Ιράν μάς οδήγησαν να σταθούμε σ’ αυτή την, ίσως προσωρινή, πραγματικότητα και να αναπαραστήσουμε κομμάτια της που καθρεφτίζονται μέσα μας“.

Οι κυριότεροι σταθμοί της καριέρας του Παναχί

Ο Τζαφάρ Παναχί γεννήθηκε στις 11 Ιουλίου 1960, στην πόλη Μεγιανέχ του βορειοδυτικού Ιράν. Ο πατέρας του ήταν ελαιοχρωματιστής και μεγάλωσε με τέσσερις αδερφές και δύο αδερφούς.

Σπούδασε σκηνοθεσία στο Ιρανικό Πανεπιστήμιο Ραδιοτηλεοπτικών Σπουδών. Προτού στραφεί στις μεγάλου μήκους ταινίες, σκηνοθέτησε αρκετές μικρού και μεσαίου μήκους ταινίες για την ιρανική τηλεόραση. Μέντοράς του ήταν ο Ιρανός σκηνοθέτης, Αμπάς Κιαροστάμι.

Ο Παναχί κέρδισε τη διεθνή αναγνώριση το 1995, με την πρώτη ταινία μεγάλου μήκους “The White Balloon“. Η ταινία κέρδισε το Βραβείο “Χρυσή Κάμερα” στο Φεστιβάλ Καννών της ίδιας χρονιάς, το πρώτο μεγάλο βραβείο που κέρδισε ποτέ ιρανική ταινία στις Κάννες.

Ο Παναχί έχει βραβευτεί επίσης με τη “Χρυσή Λεοπάρδαλη” στο Διεθνές Κινηματογραφικό Φεστιβάλ του Λοκάρνο, για την ταινία “The Mirror” (1997), και με το “Χρυσό Λέοντα” του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας, για την ταινία “The Circle” (2000).

Τόσο στο “The Circle” όσο και στο “Offside” που βγήκε στις οθόνες το 2006 και βραβεύτηκε με “Αργυρή Άρκτο“, ο Παναχί πραγματεύεται τη δυσμενή θέση των γυναικών του Ιράν και δείχνει τον αγώνα που δίνουν προκειμένου να επιβιώσουν και να απολαύσουν τα ίδια δικαιώματα με τους άντρες συμπατριώτες τους.

Μάλιστα, η πηγή έμπνευσης για τη δημιουργία του “Offside” ήταν η κόρη του Τζαφάρ Παναχί, Σολμάζ, στην οποία απαγορεύτηκε η είσοδος σε ποδοσφαιρικό παιχνίδι λόγω του φύλου της.

Το 2015, ο Ιρανός σκηνοθέτης τιμήθηκε με τη “Χρυσή Άρκτο” στο ετήσιο Διεθνές Κινηματογραφικό Φεστιβάλ του Βερολίνου για το “Ταξί στην Τεχεράνη” και το 2018 κέρδισε το βραβείο καλύτερου σεναρίου στο Φεστιβάλ των Κανών για την ταινία “Τρία Πρόσωπα“.

Τέλος, το 2012 ο Τζαφάρ Παναχί κέρδισε το βραβείο “Αντρέι Ζαχάρωφ“, το οποίο απονέμεται από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο σε πρόσωπα ή οργανώσεις που αφοσιώνονται στην προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της ελεύθερης σκέψης.

Πηγή κεντρικής φωτογραφίας: Youtube