Ο “ύμνος” του Bloomberg για τις αθηναϊκές πολυκατοικίες. Η παγκόσμια πρωτοτυπία της αντιπαροχής και της κεντρικής θέρμανσης της δεκαετία του ΄50. Τα συν και τα πλην των πολυκατοικιών

Το κείμενο για τις πολυκατοικίες της Αθήνας δημοσιεύθηκε στο  ‌Bloomberg και αποτελεί κομμάτι ενός μεγάλου και ευρηματικού αφιερώματος στις Ευρωπαϊκές πόλεις και στην αστική δομή τους.

Ο αρθρογράφος έχει κάνει μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα και αξιολογεί θετικά τις αθηναϊκές πολυκατοικίες χωρίς να παραγνωρίζει τα ελαττώματά τους. Σε κάθε περίπτωση είναι μια καλοπροαίρετη έρευνα που δεν παράγει γκρίνια αλλά βλέπει τα θετικά στην αστική όψη της Αθήνας, όπως τη διαμορφώνουν οι πολυκατοικίες της.

Του Feargus O’Sullivan

Οι πολυκατοικίες της Αθήνας αν και χτίστηκαν σε σύντομο χρονικό διάστημα για να δημιουργήσουν οικονομικά προσιτές κατοικίες, έχουν αντέξει στο πέρασμα του χρόνου.

Με μια πρώτη ματιά, μια τυπική Aθηναϊκή πολυκατοικία δεν φαίνεται απαραίτητα ως η απάντηση σε μια σειρά αστικών ζητημάτων. Αυτές οι μοντερνιστικές πολυκατοικίες οικοδομήθηκαν γρήγορα και φθηνά  -κυρίως από τη δεκαετία του 1950 έως τη δεκαετία του 1980- και συναντώνται σε κάθε δρόμο της ελληνικής πρωτεύουσας. Οι επαναλαμβανόμενες τσιμεντένιες όψεις τους και οι ατελείωτες γραμμές απλωμένων μπαλκονιών, δίνουν στην πόλη μια αίσθηση αξιοσημείωτης συνοχής.

Οι αθηναϊκές πολυκατοικίες

Οι αθηναϊκές πολυκατοικίες μπορεί να στερούνται την κομψότητα των παλαιότερων νεοκλασικών κατοικιών αλλά έχουν συμβάλει στη δημιουργία μιας πόλης που είναι ζωντανή και οικονομικά προσιτή,  στην οποία η στέγαση των περισσότερων κατοίκων προσφέρει σε γενικό βαθμό καλές συνθήκες διαβίωσης. Ωστόσο, πρέπει να επισημάνουμε, ότι τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά των κτηρίων προέκυψαν λίγο πολύ κατά λάθος.

Η ταχεία εξάπλωση των πολυκατοικιών σε όλη την Αθήνα, τη δεκαετία του 1950, έγινε σε μια περίοδο που η ελληνική πρωτεύουσα καλέστηκε να αντιμετωπίσει επείγουσες ανάγκες στέγασης με χαμηλό κόστος.

Εκείνη την εποχή, οι άνθρωποι έρχονταν μαζικά στην Αθήνα από την επαρχία. Πρόκειται για ένα διευρωπαϊκό φαινόμενο που έγινε πιο έντονο στην Ελλάδα με την λήξη του εμφυλίου πολέμου το 1949, όταν χιλιάδες άνθρωποι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την μερικώς κατεστραμμένη ύπαιθρο. Οι νέοι Αθηναίοι χρειάζονταν σπίτια γρήγορα. Το κράτος, όμως, δεν είχε ούτε τα χρήματα ούτε τη θέληση για την κατασκευή δημόσιας στέγασης, ενώ οι τράπεζες προσέφεραν λίγα δάνεια.

Το σύστημα της αντιπαροχής

Για να λύσουν αυτό το αίνιγμα, οι Έλληνες δημιούργησαν το δικό τους σύστημα χρηματοδότησης που ονομάζεται αντιπαροχή, στο οποίο οι κατασκευαστές ή οι εργολάβοι εξοικονομούσαν το κόστος αγοράς γης, δίνοντας στους ιδιοκτήτες γης ένα μερίδιο των ιδιοκτησιών από το οικοδόμημα.

“Η καλύτερη μετάφραση του όρου είναι πιθανώς ‘διαμερίσματα για γη’, ή όπως λένε ορισμένοι, ‘quid pro quo’ “, δηλώνει ο Πάνος Δράγγας, αρχιτέκτονας και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πατρών της Ελλάδας.

“Το σύστημα είδε τους γαιοκτήμονες να παραδίδουν την περιουσία τους, και να παίρνουν ως αντάλλαγμα, από δύο έως πέντε διαμερίσματα στο ανεγερθέν κτίριο για να ζήσουν ή να νοικιάσουν ή να πουλήσουν”.

Διαβάστε ακόμη: Η μεταμόρφωση της Αθήνας τα τελευταία 150 χρόνια. Πώς ήταν και πώς έγινε. Οι αγνώριστες γειτονιές και οι δρόμοι που παραμορφώθηκαν (βίντεο)

Ήταν ένα σύστημα ανάπτυξης κατοικιών “από κάτω προς τα πάνω”, που δεν δημιουργήθηκε από κάποια νομοθετική αλλαγή των κυβερνήσεων, αν και το κράτος προσέφερε κίνητρα για την κατασκευή, παρέχοντας φορολογικές ελαφρύνσεις.

Ο καινότομος σχεδιασμός

Οι κατασκευαστές των πολυκατοικιών, προκειμένου να μειώσουν το κόστος οικοδόμησης, υιοθέτησαν ένα μοντερνιστικό μοντέλο κατασκευής. Το σύστημα “Dom-Ino”, το οποίο αναπτύχθηκε από τον Ελβετό αρχιτέκτονα Λε Κορμπυζιέ (Le Corbusier). Σύμφωνα με αυτό, οι πυλώνες από οπλισμένο σκυρόδεμα (μπετόν αρμέ) απάλλαξαν το κτίριο από την ανάγκη για φέροντες εσωτερικούς τοίχους.

Στην Αθήνα, αυτό επέτρεψε τη δημιουργία ενός είδους μοντερνισμού. Αν και βιομηχανική κατασκευή, παρέμενε ευθυγραμμισμένη σε έναν παραδοσιακό δρόμο στις πυκνοκατοικημένες αστικές γειτονιές. Τα διαφορετικά ύψη και μήκη των κτιρίων δίνουν ακόμη την εντύπωση μιας τυχαίας και ασύμμετρης οικοδόμησης.

Παρά την ταχεία κατασκευή – συνήθως σύμφωνα με το σχεδιασμό του πολιτικού μηχανικού και όχι του αρχιτέκτονα – τα διαμερίσματα ήταν κατά βάση οικογενειακού μεγέθους (δηλαδή με 2-3 υπνοδωμάτια) και ευχάριστα μέρη διαμονής.

Τα μπαλκόνια ήταν μεγάλα και συνήθως  περιμετρικά.(Σημ: προφανώς κάνει σύγκριση με τις ευρωπαικές πόλεις που αρκετές δεν διαθέτουν μπαλκόνια) Στις περισσότερες περιπτώσεις ήταν αρκετά μεγάλα, ώστε να χωρέσουν ένα μεγάλο οικογενειακό τραπέζι. Είχαν κοινόχρηστη κεντρική θέρμανση (ακόμα μια καινοτομία σε όλη την Ευρώπη τη δεκαετία του 1950), ευρύχωρους κοινόχρηστους χώρους και εκπληκτικά συμπαγή κατασκευή.

Η κρατική συνεισφορά

Το κράτος συνέβαλε δίνοντας ελάχιστα ή καθόλου μετρητά σε αυτά τα κτίρια, αλλά έθεσε όρια σε ορισμένες πτυχές του σχεδιασμού τους. Εξασφαλίστηκε, για παράδειγμα, ότι κάθε πολυκατοικία που υψώνεται πάνω από έξι ορόφους θα πρέπει να υπακούει σε συγκεκριμένες πολεοδομικές οδηγίες. Αυτό δημιούργησε ένα χαρακτηριστικό αθηναϊκό σχήμα στέγης, στο οποίο θα μπορούσαν να βρεθούν μικρά “ζιγκουράτ” διαμερισμάτων σε στιλ ρετιρέ, με πλατιές βεράντες, που βρίσκονται πάνω από πολλά κτίρια, ακόμη και σε λιγότερο πλούσιες περιοχές.

Η προκύπτουσα ποικιλία διαμερισμάτων εντός του ίδιου κτηρίου εξασφάλισε την κοινωνική ανάμιξη. “Υπήρχαν πλουσιότεροι άνθρωποι στους επάνω ορόφους”, λέει ο κύριος Δράγγας, “άνθρωποι που μόλις έφτασαν από την επαρχία στους απο κάτω ορόφους και φτωχοί φοιτητές στο υπόγειο. Αυτό το είδος κάθετης διαστρωμάτωσης μέσα σε ένα πενταώροφο κτίριο βοήθησε την Αθήνα να αποφύγει την οριζόντια διαστρωμάτωση – δεν υπήρχαν πραγματικά γειτονιές που ήταν μόνο πλούσιες ή μόνο φτωχές”.

Όχι ότι αυτά τα κτίρια ήταν αποκλειστικά για οικίες. Ο Δήμος Αθηναίων οριοθέτησε μόνο τη βαριά βιομηχανία, αφήνοντας τους ανθρώπους ελεύθερους να στήσουν ένα εμπορικό κατάστημα σε μια πολυκατοικία. Ακόμα και σήμερα, αυτά τα κτίρια είναι συχνά κυψέλες δραστηριότητας, ανάμειξη γραφείων, ιατρείων και εργαστηρίων, μεταξύ σπιτιών.

Σύμφωνα με τον κύριο Δράγγα, αυτό ήταν “μια ακύρωση όλων των προβλημάτων του σύγχρονου πολεοδομικού σχεδιασμού, απλώς κατά λάθος. Κανείς δεν το είχε σκεφτεί, αλλά το αποτέλεσμα ήταν ένας φανταστικός συνδυασμός χρήσεων σε ένα κτίριο μικρής κλίμακας. Γι ‘αυτό οι δρόμοι της Αθήνας έχουν υπέροχο επίπεδο ζωής όλη την ημέρα, όλη τη νύχτα και όλη την εβδομάδα. ”

Φυσικά, οι πολυκατοικίες δεν ήταν τέλειες. Ενώ φαίνεται να “μεγαλώνουν” αρκετά καλά, στα υδραυλικά και στη μόνωση δεν δόθηκε πάντα η απαραίτητη προσοχή. Σε διαμερίσματα χαμηλότερης ποιότητας, ενδέχεται να υπάρχουν μεγάλα παράθυρα μόνο κατά μήκος του μπαλκονιού του διαμερίσματος, ενώ οι κουζίνες τους φωτίζονται μόνο από σκοτεινά φρεάτια.

Αυτό το πρόβλημα πιθανότατα θα δυσαρεστούσε περισσότερο τους κατοίκους μιας πιο κρύας, βόρειας χώρας. Οι Έλληνες, που ζουν σε μια χώρα με ηλιοφάνεια όλο το χρόνο, συνήθως ενδιαφέρονται περισσότερο για να “κρατήσουν έξω” τη ζέστη, παρά να αφήσουν το φως να μπει. Ακόμα και τις χειμερινές μέρες, πολλοί Αθηναίοι δεν έχουν πρόβλημα να κατεβάζουν τις τέντες ρίχνοντας σκιά στα παράθυρα των διαμερισμάτων τους.

Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης

Η οικονομική κρίση της περιόδου 2007-2008 αποκάλυψε πιο σοβαρά προβλήματα – κυρίως όσον αφορά τη θέρμανση των κτιρίων. Οι πολυκατοικίες θερμαίνονται από έναν κεντρικό λέβητα για κάθε κτίριο. Μετά την κρίση, πολλοί Αθηναίοι που ήρθαν αντιμέτωποι με την ανεργία ή με τους μειωμένους μισθούς, δεν μπορούσαν πλέον να αντέξουν οικονομικά τη χειμερινή θέρμανση.

Εάν δύο ή τρία σπίτια ή γραφεία σε ένα κτίριο αποφάσιζαν να σταματήσουν να πληρώνουν τέλη θέρμανσης και να μείνουν χωρίς κεντρική θέρμανση, όλοι οι άλλοι στο κτίριο έπρεπε είτε να καλύψουν τα ελλείποντα έξοδα είτε να ακολουθήσουν κι αυτοί τον ίδιο δρόμο.

Πολλοί επέλεξαν να εγκαταλείψουν τη θέρμανση εντελώς και ακόμη και τώρα πολλές πολυκατοικίες της Αθήνας περνούν το χειμώνα μόνο με τις μονάδες κλιματισμού τους. Εν τω μεταξύ, αυτό το μοντέλο κατασκευής και ιδιοκτησίας “από κάτω προς τα πάνω” επιστρέφει για να στοιχειώσει τις πολυκατοικίες: καθώς οι αρχικοί ιδιοκτήτες έχουν κληροδοτήσει τα σπίτια τους σε πολλά άτομα, ένα κτίριο μπορεί να έχει έως 70 ιδιοκτήτες, καθιστώντας αδύνατη τη λήψη αποφάσεων ακόμη και για τη βασική ανακαίνιση.

Αν αυτό κάνει τις πολυκατοικίες να ακούγονται λίγο απωθητικές, μια επίσκεψη σε έναν δρόμο κάποια ζεστή βραδιά αρκεί για να αλλάξει την παραπάνω εντύπωση. Πάνω, οι οικογένειες κάθονται, τρώνε και κουβεντιάζουν σε μπαλκόνια γεμάτα λουλούδια, ενώ στους πεζόδρομους οι άνθρωποι χαλαρώνουν στα καφέ που σκιάζονται από πορτοκαλιές, με τις γάτες της περιοχής να τρίβονται στα πόδια τους.

Τα φώτα αναβοσβήνουν, καθώς οι επιχειρήσεις κλείνουν και ανοίγουν τα σπίτια. Η παρουσία άλλων ανθρώπων είναι πάντα φανερή χωρίς να γίνεται ενοχλητική. Τα κτίρια βοηθούν στη δημιουργία μιας πόλης που την αισθάνεσαι ταυτόχρονα ζωντανή και άνετη, τόσο σύγχρονη όσο πολυετής.

Άλλες ευρωπαϊκές πόλεις μπορεί να έχουν προφανώς όμορφους κατοικημένους δρόμους. Λίγες, όμως, προσφέρουν αβίαστα το αίσθημα φιλοξενίας.

Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο ‌Bloomberg

Διαβάστε ακόμη στη “ΜτΧ”: Η Αθήνα που χάθηκε στην αντιπαροχή. Όταν ήρθαν οι κάτασπρες πολυκατοικίες και εξαφανίστηκαν τα κεραμίδια και τα νεοκλασικά. Τime lapse (βίντεο)