Ο “Τσε Γκεβάρα της Αφρικής”. Πολέμησε την αποικιοκρατία, την Παγκόσμια Τράπεζα και το ΔΝΤ. Δολοφονήθηκε με 12 σφαίρες

15 Οκτωβρίου 1987. Ο 37χρονος πρόεδρος της Μπουρκίνα Φάσο, Τόμας Σανκαρά δολοφονήθηκε στο γραφείο του στην πρωτεύουσα Ουαγκαντούγκου. 12 από τους συντρόφους του έπεσαν επίσης νεκροί.

Το φόνο του σχεδίασε ο Μπλεζ Κομπαορέ, το νούμερο 2 στην ιεραρχία και μέχρι τότε επιστήθιος φίλος του. Ο Κομπαορέ κυβέρνησε την Μπουρκίνα Φάσο για τα επόμενα 27 χρόνια.

Η δίκη για τη δολοφονία του Σανκαρά ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 2021, όταν πλέον ο Κομπαορέ δεν βρισκόταν στην εξουσία. Στις 6 Απριλίου 2022, ο Κομπαορέ καταδικάστηκε μαζί με άλλους συναυτουργούς σε ισόβια κάθειρξη.

Η είδηση του θανάτου του Σανκαρά σκόρπισε θλίψη σε όλη την Μπουρκίνα Φάσο. Βρισκόταν στην εξουσία τέσσερα χρόνια και είχε εφαρμόσει μια σειρά ριζοσπαστικών μεταρρυθμίσεων που τον κατέστησαν ιδιαίτερα δημοφιλή εντός και εκτός της χώρας.

Ήταν ο άνθρωπος που άλλαξε το αποικιακό όνομα της χώρας, από Άνω Βόλτα σε Μπουρκίνα Φάσο, που στην ντόπια διάλεκτο σημαίνει “η γη των τίμιων ανθρώπων“. Έγραψε, επίσης, τους στίχους του εθνικού της ύμνου.

Ενίσχυσε τα δικαιώματα των γυναικών, ζούσε λιτά και οραματιζόταν μια Μπουρκίνα Φάσο αυτάρκη και μακριά από το άρμα της Γαλλίας. Μιλούσε ανοιχτά ενάντια στα υπολείμματα της αποικιοκρατίας, την Παγκόσμια Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και υπέρ του παναφρικανισμού.

Σύμφωνα με ντόπιους και μελετητές με εξειδίκευση στην ιστορία της Αφρικής, ήταν μια χαρισματική προσωπικότητα. Λόγω της ρητορικής του, του αποδόθηκε το προσωνύμιο “Τσε Γκεβάρα της Αφρικής“.

Δεκαετίες μετά το θάνατό του, ο Σανκαρά παραμένει σύμβολο και πηγή έμπνευσης για τους νέους σε όλη την Αφρική. Η παραμονή του στην εξουσία ήταν βραχύβια, όμως άφησε ανεξίτηλο σημάδι στην ιστορία της χώρας και στη συνείδηση των Μπουρκινάμπε, δηλαδή των κατοίκων της Μπουρκίνα Φάσο.

Η στρατιωτική εκπαίδευση και η μύηση στο σοσιαλισμό

Οι γονείς του Σανκαρά ήταν Ρωμαιοκαθολικοί και ήθελαν ο γιος τους να γίνει ιερέας. Εκείνος, ωστόσο, επέλεξε στρατιωτική καριέρα. Το 1966, σε ηλικία 17 ετών, πέρασε στην στρατιωτική ακαδημία της πρωτεύουσας Ουαγκαντούγκου.

Ένας καθηγητής, που δίδασκε ιστορία και γεωγραφία και ήταν γνωστός για τις προοδευτικές του ιδέες, καλούσε τους φοιτητές του σε άτυπες συζητήσεις σχετικά με την αποικιοκρατία, τον ιμπεριαλισμό, το σοσιαλισμό και τα απελευθερωτικά κινήματα στην Αφρική. Ανάμεσα σε αυτούς βρισκόταν και ο Τόμας Σανκαρά.

Το 1970, σε ηλικία 21 ετών, συνέχισε τις στρατιωτικές του σπουδές στη Μαδαγασκάρη. Εκεί ριζοσπαστικοποιήθηκε, αφού έγινε μάρτυρας μιας λαϊκής εξέγερσης φοιτητών και εργατών που πέτυχε την ανατροπή της κυβέρνησης της Μαδαγασκάρης.

Παράλληλα, ήρθε σε επαφή με το έργο του Καρλ Μαρξ και εμπνεόταν από τον Φιντέλ Κάστρο και τον Ερνέστο Τσε Γκεβάρα. Το 1974, πήρε μέρος σε έναν πόλεμο συνόρων μεταξύ της Άνω Βολτά και του Μάλι και διακρίθηκε για τον ηρωισμό του.

Στις 4 Αυγούστου 1983, με τη βοήθεια του στρατιωτικού και έμπιστου συντρόφου του, Μπλεζ Κομπαορέ, ο Σανκαρά ανέτρεψε την κυβέρνηση του Ζαν Μπατίστ Ουεντραόγκο και ανέλαβε την προεδρία της χώρας.

Οι ευρείες κοινωνικές και περιβαλλοντικές μεταρρυθμίσεις του Σανκαρά

Ακριβώς ένα χρόνο μετά την κατάληψη της εξουσίας, ο Σανκαρά αποφάσισε να μετονομάσει τη χώρα από Άνω Βόλτα σε Μπουρκίνα Φάσο. Η συμβολική αυτή κίνηση ήταν μόνο ένα κομμάτι στο παζλ του εκτεταμένου και φιλόδοξου προγράμματος που εφάρμοσε.

Απαγόρευσε την κλειτοριδεκτομή, την πολυγαμία και τους αναγκαστικούς γάμους των γυναικών. Επί των ημερών του Σανκαρά, γυναίκες διορίστηκαν σε βασικές πολιτικές θέσεις και εντάχθηκαν στο στρατό.

Οργάνωσε ένα πρόγραμμα μαζικού εμβολιασμού κατά της πολιομυελίτιδας, της μηνιγγίτιδας και της ιλαράς. Μέσα σε λίγες εβδομάδες, 2,5 εκατομμύρια παιδιά είχαν ανοσοποιηθεί.

Ήταν, επίσης, από τους πρώτους Αφρικανούς πολιτικούς που αναγνώρισαν δημόσια την απειλή της ασθένειας του AIDS. Στα χρόνια της διακυβέρνησής του, το ποσοστό της παιδικής θνησιμότητας μειώθηκε από το 20,8% στο 14,5%. Αντίστοιχα μειώθηκε και το ποσοστό αναλφαβητισμού.

Υλοποιηθήκαν σιδηροδρομικά έργα και φυτεύτηκαν 10 εκατομμύρια δέντρα. Επρόκειτο για μια πρωτοβουλία που στόχευε να ανακουφίσει από την ξηρασία μια χώρα περίκλειστη από έξι κράτη, χωρίς πρόσβαση σε θάλασσα και στη “ζώνη του Σάχελ“.

Η απάρνηση της πολυτέλειας και η πολιτική του φιλοσοφία

Ο Σανκαρά πούλησε τον ακριβό κυβερνητικό στόλο των Mercedes και τον αντικατέστησε με αυτοκίνητα Renault. Αρνήθηκε να εργαστεί με κλιματισμό, επειδή δεν είχαν όλοι πρόσβαση σε κλιματιστικά.

Ζούσε στη φτωχική του κατοικία και πήγαινε για τζόκινγκ χωρίς να συνοδεύεται από φρουρούς. Απαίτησε από τους κυβερνητικούς αξιωματούχους να παραιτηθούν από προνόμια, όπως αεροπορικά εισιτήρια πρώτης θέσης.

Μείωσε τον δικό του μισθό και ανάγκασε τους ανώτατους δημοσίους υπαλλήλους και τους αξιωματικούς του στρατού να δωρίσουν μισθό ενός μήνα για δημόσια έργα.

Σε μια περίοδο που οι αφρικανικές χώρες ήταν εξαρτημένες από εισαγόμενα τρόφιμα και εξωτερική βοήθεια για την ανάπτυξη, ο Σανκαρά υπερασπιζόταν την εγχώρια παραγωγή.

Πίστευε ακράδαντα ότι η χώρα μπορούσε να λύσει τα προβλήματά της με σκληρή δουλειά και συλλογική κινητοποίηση. “Η χώρα μας παράγει αρκετά για να μας ταΐσει όλους“, δήλωνε χαρακτηριστικά και τόνιζε την ανάγκη να μετατραπεί το βαμβάκι που παραγόταν στην Μπουρκίνα Φάσο σε ρούχα για τον απλό λαό.

Σε αντίθεση με πολλούς Αφρικανούς δικτάτορες που επένδυσαν στην ακραία προσωπολατρία, ο Σανκαρά αρνήθηκε να εκτεθεί η φωτογραφία του σε δημόσια κτίρια.

Για την πολιτική του φιλοσοφία είχε πει:

“Δεν μπορείς να πραγματοποιήσεις θεμελιώδη αλλαγή χωρίς μια ορισμένη ποσότητα τρέλας. Αυτή προέρχεται από τη μη συμμόρφωση, το θάρρος να γυρίσεις την πλάτη στις παλιές φόρμουλες, το θάρρος να εφεύρεις το μέλλον.

Χρειάστηκαν οι τρελοί του χθες για να μπορέσουμε να δράσουμε με καθαρότητα σήμερα. Θέλω να είμαι ένας από αυτούς τους τρελούς. Πρέπει να τολμήσουμε να εφεύρουμε το μέλλον“.

Τα Λαϊκά Επαναστατικά Δικαστήρια, η κριτική στον Μιτεράν και τα αποικιοκρατικά δάνεια

Παρά το ευρύ μεταρρυθμιστικό του έργο, ο Σανκαρά κατηγορήθηκε για αντιδημοκρατικές πρακτικές και παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αντιπολιτευτικά κόμματα και συνδικαλιστικές οργανώσεις δεν υπήρχαν.

Μια απεργία δασκάλων το 1986 κατεστάλη και οδήγησε σε απόλυση χιλιάδων εκπαιδευτικών. Αντικαταστάθηκαν από νέους αποφοίτους χωρίς προηγούμενη εργασιακή εμπειρία.

Σύμφωνα με τη Διεθνή Αμνηστία, υπήρχαν αναφορές ότι πολιτικοί αντίπαλοι κρατούνταν και βασανίζονταν κατά τη διάρκεια της θητείας του Σανκαρά.

Έχοντας εξαρχής ως στόχο την πάταξη της διαφθοράς που κυριαρχούσε στη χώρα, δημιούργησε τα λεγόμενα Λαϊκά Επαναστατικά Δικαστήρια.

Εκεί δικάζονταν χωρίς την παρουσία δικηγόρου όσοι θεωρούνταν “διεφθαρμένοι αξιωματούχοι”, “τεμπέληδες εργάτες” και “αντεπαναστάτες”.

Ο ίδιος ο Σανκαρά είχε παραδεχθεί πως τα δικαστήρια αυτά χρησιμοποιήθηκαν συχνά ως αφορμές για να κλείσουν παλιοί λογαριασμοί.

Σύμφωνα με μελετητές, ο Σανκαρά υποτίμησε τη δύναμη των αντιπάλων του. Η ευθύτητά του ήταν ταυτόχρονα ευλογία και κατάρα. Στάθηκε πολλές φορές απέναντι στην πρώην αποικιοκρατική δύναμη της χώρας του, τη Γαλλία.

Το Νοέμβριο του 1986, ο τότε Γάλλος πρόεδρος, Φρανσουά Μιτεράν επισκέφθηκε την Μπουρκίνα Φάσο. Μπροστά στον Μιτεράν, ο Σανκαρά κατηγόρησε τη Γαλλία ότι υποστήριζε έμμεσα τον πρόεδρο της Νότιας Αφρικής και θιασώτη του απαρτχάιντ, Πίτερ Μποτά:

“Δολοφόνοι όπως ο Πίτερ Μποτά έχουν το δικαίωμα να ταξιδεύουν στην όμορφη Γαλλία. Την βρωμίζουν με τα ματωμένα χέρια και πόδια τους.

Και όλοι εκείνοι που τους επιτρέπουν να ενεργούν με τον τρόπο που ενεργούν θα κουβαλούν το βάρος της ευθύνης γι’ αυτό, εδώ και αλλού, τώρα και για πάντα“.

Όταν ο Μιτεράν πήρε το λόγο, απάντησε στον Σανκαρά σε τρίτο πρόσωπο:

“Λέει ό,τι σκέφτεται, κι εγώ το ίδιο κάνω. Και πιστεύω ότι κάποιες από τις ξεκάθαρες απόψεις του είναι ένδειξη της νιότης του και της απόλυτης αφοσίωσης στο λαό του.

Και θαυμάζω τέτοια εξαιρετικά χαρακτηριστικά. Όμως, είναι πολύ αιχμηρός, το παρακάνει. Ελπίζω ότι θα μου επιτρέψει να μιλήσω από την εμπειρία μου”.

Τον Ιούλιο του 1987, μιλώντας στη Γενική Συνέλευση των Αφρικανικών Χωρών, κατήγγειλε την ξένη βοήθεια ως μηχανισμό ελέγχου με τα ακόλουθα λόγια:

“Δεν μπορούμε να ξεπληρώσουμε το χρέος μας. Αυτό είναι αδύνατον, δεν είναι θέμα ηθικής τάξης, ούτε αθέτηση υποσχέσεων. Εάν δεν πληρώσουμε, οι πιστωτές μας δεν θα πεθάνουν, αυτό είναι βέβαιο. Εάν όμως πληρώσουμε, ο λαός μας θα εξοντωθεί“.

Η δολοφονία που αποτελούσε ταμπού για τρεις δεκαετίες

Σταδιακά, η κυβέρνηση του Σανκαρά υπέστη φθορά. Βρισκόταν στην εξουσία αρκετό καιρό ώστε να κάνει εχθρούς. “Ήξερε ότι βρισκόταν συνεχώς σε κίνδυνο“, είχε πει η σύζυγός του, Μάριαμ Σανκαρά.

“Αν και το σαρωτικό όραμα και οι μεταρρυθμίσεις του Σανκάρα κέρδισαν θαυμαστές τόσο στην Μπουρκίνα Φάσο όσο και σε ολόκληρη την Αφρική, ένας συνδυασμός εγχώριων αντιπολιτευόμενων ομάδων και φατριών εντός της κυβέρνησής του και του στρατού οδήγησε τελικά στη δολοφονία του“, σύμφωνα με τον Ερνεστ Χαρς, ερευνητή στο Ινστιτούτο Αφρικανικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια.

Στις 15 Οκτωβρίου 1987, ένοπλοι κομάντος εισέβαλαν στα γραφεία του Σανκαρά και τον σκότωσαν μαζί με άλλους 12 συντρόφους του. Την επόμενη ημέρα, ο Κομπαορέ αυτοανακηρύχθηκε πρόεδρος.

Ο Χαλουνέ Τραορέ, ο μοναδικός επιζών του αιματηρού πραξικοπήματος, είχε δηλώσει τα εξής:

“Είχαμε προγραμματίσει μια συνάντηση σε αυτήν την αίθουσα γύρω στις 4 το μεσημέρι. Ο σύντροφος πρόεδρος έφτασε τελευταίος, τον περιμέναμε στην αίθουσα συνεδριάσεων εδώ και μόλις έφτασε άρχισε η συνάντηση.

Ξαφνικά ακούσαμε πυροβολισμούς από έξω και κάποιος φώναζε: “Φύγετε! Φύγετε!” Μετά από αυτό, λοιπόν, ο σύντροφος πρόεδρος σηκώθηκε από το γραφείο, προσάρμοσε τα ρούχα του και βγήκε με τα χέρια ψηλά. Τον πυροβόλησαν από άγνωστη απόσταση στην είσοδο ενός δωματίου“.

Ο Μπουκαρί Καμπορέ, ένας από τους πιο πιστούς στρατιωτικούς του Σανκαρά, του είχε προτείνει να συλλάβει τον Κομπαορέ επειδή διαισθανόταν ότι σχεδίαζε να τον δολοφονήσει.

Όμως, ο Σανκαρά αρνήθηκε και του απάντησε: “Όντως, δεν είναι σωστό να σχεδιάζεις τη δολοφονία ενός φίλου. Ας είναι, όμως, δική τους η επιλογή να προδώσουν, όχι δική μας“.

Όσο ο Κομπαορέ βρισκόταν στην εξουσία, ο θάνατος του Σανκαρά αποτελούσε ζήτημα ταμπού. Στο πιστοποιητικό θανάτου του Σανκαρά αναγράφηκε ότι πέθανε από φυσικά αίτια.

Μετά την ανάληψη της εξουσίας, ο Κομπαορέ ανέτρεψε σχεδόν όλες τις μεταρρυθμίσεις του Σανκαρά και ενίσχυσε τις σχέσεις της χώρας με τη Γαλλία και το ΔΝΤ.

Για τη Μαριάμ Σανκαρά, η Γαλλία ήταν ο “εγκέφαλος” της δολοφονίας του συζύγου της. Στο ίδιο μήκος κύματος, ο Μπράιαν Πίτερσον, καθηγητής και συγγραφέας του βιβλίου “Τόμας Σανκαρά – Ένας επαναστάστης στην Αφρική του Ψυχρού Πολέμου”, αναφέρει ότι Γάλλοι αξιωματούχοι προσπάθησαν ενεργά να απομακρύνουν τον Σανκάρα κατά τους πρώτους μήνες στην εξουσία, θεωρώντας τον επικίνδυνη επιρροή, με βάση αποχαρακτηρισμένα αμερικανικά διπλωματικά τηλεγραφήματα.

Η ανατροπή του Κομπαορέ και η εκταφή του Σανκαρά

Το 2014, ο Κομπαορέ προσπάθησε να τροποποιήσει το Σύνταγμα προκειμένου να παρατείνει την παραμονή του στην εξουσία. Αυτό προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων και, κάτω από την πίεση διαδηλώσεων και διαμαρτυριών, αναγκάστηκε να παραιτηθεί.

Από τότε και μετά, ο Κομπαορέ ζούσε εξόριστος στη γειτονική Ακτή Ελεφαντοστού. Εξαρχής αρνείτο οποιαδήποτε ανάμειξη στο θάνατο του πρώην συντρόφου του και υποστήριξε ότι, την ημέρα της δολοφονίας, ήταν άρρωστος στο σπίτι του.

Μετά την εκθρόνισή του, ο “δρόμος” για τη διερεύνηση του θανάτου του Σανκαρά ήταν πλέον ανοιχτός. Το 2015, έγινε η εκταφή της σορού του.

Η νεκροτομή αποκάλυψε ότι το σώμα του ήταν “γεμάτο από σφαίρες, περισσότερες από δώδεκα“, ανέφερε ένας από τους δικηγόρους που εκπροσωπούσε την οικογένεια Σανκαρά.

Η δίκη μετά από τρεις δεκαετίες

Στις 11 Οκτωβρίου 2021, 34 χρόνια μετά το θάνατο του Σανκαρά, 14 άτομα παραπέμφθηκαν σε δίκη με την κατηγορία ότι συνωμότησαν για να δολοφονήσουν τον Σανκαρά. Κατηγορήθηκαν, επίσης, για απόκρυψη πτωμάτων και δωροδοκία μαρτύρων.

Ανάμεσά τους ήταν και ο Κομπαορέ, παρότι δεν εμφανίστηκε ποτέ στο δικαστήριο. Στις 6 Απριλίου 2022, ο Κομπαορέ καταδικάστηκε ερήμην σε ισόβια κάθειρξη για συνέργεια στη δολοφονία.

O Ιακίνθ Καφάντο, επικεφαλής της ομάδας κρούσης που εκτέλεσε τον Σανκαρά, και ο Γκίλμπερτ Ντιεντερέ, επίσης συνεργάτης του Κομπαορέ, καταδικάστηκαν κι εκείνοι σε ισόβια κάθειρξη.

Από τους υπόλοιπους 11 κατηγορούμενους, τρεις αθωώθηκαν και οκτώ τιμωρήθηκαν με ποινές φυλάκισης από τρία έως είκοσι χρόνια.

Το 2019, ένας ανδριάντας του Σανκαρά στήθηκε στην πρωτεύουσα Ουαγκαντόγκου, δίπλα σε ένα μνημείο προς τιμήν του.

Το ντοκιμαντέρ “Τόμας Σανκαρά, ο έντιμος άνθρωπος” του Ρόμπιν Σάφιλντ, παραγωγής 2006:

Πηγή κεντρικής φωτογραφίας: Youtube