Αντρέι Ζαχάρωφ. Ο νομπελίστας “πατέρας” της σοβιετικής βόμβας υδρογόνου που αντιτάχθηκε στον Χρουστσόφ. Γιατί εξορίστηκε

Ο νομπελίστας Ρώσος πυρηνικός φυσικός, Αντρέι Ζαχάρωφ θεωρείται ο “πατέρας” της σοβιετικής βόμβας υδρογόνου, ένα όπλο που είναι έως και 1000 φορές φονικότερο από την ατομική βόμβα που οι Αμερικανοί έριξαν στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι.

Ο Ζαχάρωφ θα μπορούσε να απολαύσει μια ζωή με προνόμια και ανέσεις. Όταν, όμως, αντιλήφθηκε ότι ο πλανήτης “ακροβατούσε” σε τεντωμένο σχοινί, λόγω των εκατέρωθεν απειλών για πυρηνική σύρραξη, διάλεξε τον δύσκολο δρόμο.

Αντιτάχθηκε στον πολλαπλασιασμό των πυρηνικών δοκιμών και στηλίτευσε τα σχέδια των σοβιετικών ηγετών. Εξελίχθηκε, έτσι, σε έναν από τους πιο γνωστούς “διαφωνούντες” στη Σοβιετική Ένωση την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου.

Επειδή επέκρινε την εισβολή των Σοβιετικών στο Αφγανιστάν, εξορίστηκε. Μέχρι το τέλος της ζωής του, παρέμεινε υπέρμαχος των πολιτικών ελευθεριών, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των μεταρρυθμίσεων στη χώρα του και υποστήριξε ανοιχτά την προσέγγιση με τις μη κομμουνιστικές χώρες.

Τα πρώτα χρόνια και η κατασκευή της σοβιετικής υδρογονοβόμβας

Ο Αντρέι Ντιμιτρίεβιτς Ζαχάρωφ γεννήθηκε στις 21 Μαΐου 1921 στη Μόσχα. Έλαβε την πρωτοβάθμια εκπαίδευσή του στο σπίτι και ακολούθησε τα χνάρια του πατέρα του, ο οποίος ήταν φυσικός.

Σπούδασε στο Κρατικό Πανεπιστήμιο Λομονόσοφ της Μόσχας και, πολύ γρήγορα, έδειξε την προσήλωσή του στην επιστημονική έρευνα. Στα 26 του χρόνια έλαβε το διδακτορικό του και στα 32 του έγινε δεκτός ως μέλος της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ.

Όταν ξεκίνησε ο Ψυχρός Πόλεμος, το πρόγραμμα πυρηνικών δοκιμών της Σοβιετικής Ένωσης βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη. Ο Ζαχάρωφ αποτέλεσε μέρος μιας ομάδας διακεκριμένων Ρώσων επιστημόνων, μεταξύ των οποίων ο Ίγκορ Ταμ, που επιφορτίστηκαν με το έργο της κατασκευής βόμβας υδρογόνου.

Τον Αύγουστο του 1953, η σοβιετική βόμβα υδρογόνου, γνωστή και ως θερμοπυρηνική βόμβα, πήρε σάρκα και οστά. H σοβιετική κυβέρνηση απένειμε στον Ζαχάρωφ τις υψηλότερες διακρίσεις, συμπεριλαμβανομένου και του βραβείου Λένιν, για το επίτευγμά του.

Η εναντίωση στον Χρουστσόφ

Στα τέλη της δεκαετίας του ’50, ο Ζαχάρωφ άρχισε να προβληματίζεται για τους κινδύνους που εγκυμονούσαν τα πυρηνικά όπλα για το μέλλον της ανθρωπότητας. Οι ανησυχίες του δεν άργησαν να κατασταλάξουν σε ανοιχτή διαφωνία.

“Όταν ξεκινήσαμε, ήμασταν όλοι πεπεισμένοι ότι αυτό το έργο ήταν ζωτικής σημασίας για την ισορροπία δυνάμεων στον κόσμο […] Ταυτόχρονα, όμως, συνειδητοποιούσα όλο και περισσότερο τα ηθικά προβλήματα που ενυπάρχουν σε αυτό το έργο“, είχε παραδεχθεί ο ίδιος ο Ζαχάρωφ.

“Το 1955, μετά από κάποιες συζητήσεις με τον σοβιετικό στρατό, συνειδητοποίησε με τον πλέον ξεκάθαρο τρόπο ότι είχε παίξει καθοριστικό ρόλο στη δημιουργία του πιο τρομακτικού όπλου για την κυβέρνηση χωρίς να μπορεί να ελέγξει τη χρήση του“, ανέφερε για τον Ρώσο επιστήμονα η εγγονή του, Μαρίνα Ζαχάρωφ-Λίμπερμαν.

Το 1961, ο Ζαχάρωφ εκδήλωσε δημόσια την αντίθεσή του στα σχέδια του Νικίτα Χρουστσόφ για δοκιμή βόμβας 100 μεγατόνων στην ατμόσφαιρα.

Ο Χρουστσόφ του απάντησε ότι οι επιστήμονες πρέπει να γνωρίζουν τη θέση τους και να μένουν μακριά από την πολιτική.

Οι προσπάθειες του Ζαχάρωφ είχαν μικρό, αλλά σημαντικό αντίκρισμα. Τον Αύγουστο του 1963, οι ΗΠΑ, η ΕΣΣΔ και το Ηνωμένο Βασίλειο συνυπέγραψαν συμφωνία για τη μερική απαγόρευση των πυρηνικών δοκιμών.

Ωστόσο, δεν εφησύχαζε. Σε μια λεπτομερή επιστολή προς τη σοβιετική ηγεσία, τον Ιούλιο του 1967, ο Ζαχάρωφ εξηγούσε την ανάγκη “να λάβουν υπόψη τους Αμερικανούς” και να αποδεχθούν την πρότασή τους για “διμερή απόρριψη της ανάπτυξης αντιβαλλιστικής πυραυλικής άμυνας”. Όπως ήταν αναμενόμενο, η πρότασή του απορρίφθηκε.

Το 1968, ο Ζαχάρωφ αποκρυστάλλωσε τους φόβους και τις σκέψεις του στο δοκίμιο “Στοχασμοί για την πρόοδο, την ειρηνική συνύπαρξη και την πνευματική ελευθερία“.

Σε αυτό ζητούσε δραστική μείωση των πυρηνικών όπλων και επέκρινε τη σοβιετική καταστολή των αντιφρονούντων. Εξέφρασε, επίσης, την άποψη ότι ο κόσμος θα μπορούσε να αποφύγει τον πυρηνικό όλεθρο, αν το σοσιαλιστικό σύστημα υιοθετούσε τα πιο “ανθρώπινα” χαρακτηριστικά του καπιταλιστικού και αντίστροφα.

Το δοκίμιο έγινε διάσημο παντού εκτός από τη χώρα του, τη Σοβιετική Ένωση, όπου η κυκλοφορία του απαγορεύτηκε.

Δημοσιεύτηκε στους New York Times, μεταφράστηκε σε 17 γλώσσες και κυκλοφόρησε σε περισσότερα από 18 εκατομμύρια αντίτυπα παγκοσμίως.

“Η ελευθερία της σκέψης είναι η μόνη εγγύηση ότι μια επιστημονική και δημοκρατική προσέγγιση στην πολιτική, την οικονομία και τον πολιτισμό είναι δυνατή“, ήταν μία από τις πιο χαρακτηριστικές φράσεις του δοκιμίου.

Οι ιδέες του Ζαχάρωφ κέρδιζαν όλο και μεγαλύτερη υποστήριξη, αλλά είχαν κόστος. Η σοβιετική κυβέρνηση εξαπέλυσε μια εκστρατεία προπαγάνδας εναντίον του και αποφάσισε, τελικά, να του αφαιρέσει όλα τα παράσημα.

Συγχρόνως, του απαγόρεψε να μετέχει στο πρόγραμμα για τα πυρηνικά όπλα και έδωσε εντολή στα μέλη της Σοβιετικής Ακαδημίας Επιστημών να τον καταδικάσουν δημόσια. Η πλειοψηφία αυτών συμμορφώθηκε και λίγοι ήταν εκείνοι που αρνήθηκαν να υπακούσουν.

Το βραβείο Νόμπελ που δεν μπόρεσε να παραλάβει ο ίδιος

Το 1970, o Ζαχάρωφ ήταν ένα από τα ιδρυτικά μέλη της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Σοβιετικής Ένωσης. Τρία χρόνια μετά, έκανε γνωστό, με μια επιστολή του προς τη Δύση, μια απάνθρωπη πρακτική από την εποχή του Στάλιν: το κλείσιμο των “αντιφρονούντων” σε ψυχιατρεία.

Το Δεκέμβριο του 1975, η Νορβηγική Επιτροπή Νόμπελ αποφάσισε να τιμήσει τον Ζαχάρωφ με το Βραβείο Νόμπελ Ειρήνης “για τον αγώνα του για τα ανθρώπινα δικαιώματα στη Σοβιετική Ένωση, τον αφοπλισμό και τη συνεργασία μεταξύ όλων των εθνών”.

Όμως, ο Ρώσος επιστήμονας δεν μπορούσε να το παραλάβει αυτοπροσώπως, διότι οι σοβιετικές αρχές του απαγόρευσαν την έξοδο από τη χώρα.

H σύζυγός του, Γελένα Μπόνερ βρέθηκε στο Όσλο, παρέλαβε το βραβείο Νόμπελ και εκφώνησε το λόγο του Ζαχάρωφ.

Στο ξεκίνημα της ομιλίας της, η Μπόνερ είπε ότι ο Ζαχάρωφ βρισκόταν στο Βίλνιους της Λιθουανίας, προκειμένου να συμπαρασταθεί σε έναν άλλον Ρώσο “αντιφρονούντα” που δικαζόταν, τον Σεργκέι Κομπάλεφ.

Δια στόματος Μπόνερ, ο Ζαχάρωφ έκανε έκκληση στη σοβιετική εξουσία για απελευθέρωση όλων των πολιτικών κρατουμένων και “διαφωνούντων”:

“Θα ήθελα να ολοκληρώσω την ομιλία μου εκφράζοντας την ελπίδα για μια τελική νίκη των αρχών της ειρήνης και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το καλύτερο σημάδι ότι μια τέτοια ελπίδα μπορεί να γίνει πραγματικότητα θα ήταν μια γενική πολιτική αμνηστία σε όλο τον κόσμο, απελευθέρωση όλων των κρατουμένων συνείδησης παντού. Ο αγώνας για μια γενική πολιτική αμνηστία είναι ο αγώνας για το μέλλον της ανθρωπότητας“.

Η εξορία στο Γκόργκι και η αποκατάσταση στα χρόνια της περεστρόικα

Ο Ζαχάρωφ είχε προ πολλού “μπει στο μάτι” των σοβιετικών αρχών. Οι επαφές του με δυτικούς πολιτικούς και δημοσιογράφους δεν περνούσαν απαρατήρητες.

Το Δεκέμβριο του 1979, ο Ρώσος φυσικός κατέκρινε σφόδρα την εισβολή του σοβιετικού στρατού στο Αφγανιστάν. “Κάθε ημέρα, κάθε ώρα, Αφγανοί πεθαίνουν, Σοβιετικοί στρατιώτες πεθαίνουν και ειδοποιητήρια για νεκρούς φτάνουν στις οικογένειές τους“, είπε με έμφαση.

Για τη σοβιετική εξουσία, αυτό ήταν η “σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι”. Ένα μήνα μετά, ο Ζαχάρωφ συνελήφθη και εξορίστηκε χωρίς δίκη στην απομακρυσμένη πόλη Γκόργκι, σήμερα γνωστή ως Νίζνι Νόβγκοροντ.

Εκεί τέθηκε σε κατ’οίκον περιορισμό, παρακολουθούμενος 24 ώρες το 24ωρο από πράκτορες της KGB, και ζούσε κάτω από άσχημες συνθήκες.

Την ίδια “τύχη” με τον Ζαχάρωφ είχε και η Μπόνερ. Το 1984, καταδικάστηκε για “αντισοβιετικές δραστηριότητες” και στάλθηκε στο Γκόργκι, δίπλα στο σύζυγό της.

Η Μπόνερ αντιμετώπιζε πρόβλημα στην καρδιά της και ο Ζαχάρωφ κατέφυγε σε απεργίες πείνας προκειμένου να πείσει τις σοβιετικές αρχές να δώσουν άδεια στη γυναίκα του να εγχειριστεί.

Το Δεκέμβριο του 1986, με απόφαση του Μιχαήλ Γκορμπατσώφ, ο Ζαχάρωφ επέστρεψε στη Μόσχα, ύστερα από σχεδόν επτά χρόνια εξορίας. Η σύζυγός του έλαβε χάρη και αφέθηκε επίσης ελεύθερη.

Πολλές από τις μεταρρυθμίσεις για τις όποιες ο Ζαχάρωφ πάλεψε έγιναν πράξη στα χρόνια της περεστρόικα. Όμως, δεν ήταν αρκετές, για να αποσοβήσουν την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης τα επόμενα χρόνια.

Το 1989, ο Ζαχάρωφ εξελέγη μέλος του Κογκρέσου των Λαϊκών Αντιπροσώπων. Επίσης, ορίστηκε μέλος μιας επιτροπής που ήταν αρμόδια για τη σύνταξη ενός νέου σοβιετικού συντάγματος.

Όμως, η υγεία του ήταν πολύ επιβαρυμένη και στις 14 Δεκεμβρίου πέθανε από καρδιακή προσβολή, σε ηλικία 68 ετών. Δεκάδες χιλιάδες Σοβιετικοί πολίτες είπαν το “ύστατο χαίρε” στον Ζαχάρωφ.

Σχεδόν 22 χρόνια μετά, πέθανε η Γελένα Μπόνερ και θάφτηκε πλάι στον σύζυγό της, στο κοιμητήριο Βοστριάκοβο της Μόσχας.

Η υστεροφημία

Η παρακαταθήκη που άφησε ο Ρώσος πυρηνικός φυσικός με τους αγώνες του για τα ανθρώπινα δικαιώματα ήταν μεγάλη. Για πολλούς ιστορικούς, δημοσιογράφους και μελετητές, οι ιδέες του παραμένουν διαχρονικά επίκαιρες.

“Με τη βόμβα υδρογόνου, ο Ζαχάρωφ έκανε τη Σοβιετική Ένωση υπερδύναμη. Με το θάρρος και τις ηθικές του πεποιθήσεις, την έκανε υπόλογη στον κόσμο για τον τρόπο μεταχείρισης των πολιτών της“, έγραψε ο Ρίτσαρντ Λούρι, συγγραφέας του βιβλίου “Sakharov: A Biography“.

“Ο Ζαχάρωφ αποτελεί ένα σύμβολο ευρύτερο από τη Σοβιετική Ένωση. Και η ιδέα του ότι η πρόοδος, η ειρήνη, η ασφάλεια και τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι άρρηκτα συνδεδεμένα είναι πάρα πολύ σημαντική“, προσθέτει ο Όλεγκ Ορλώφ, πρόεδρος της οργάνωσης ανθρωπίνων δικαιωμάτων Memorial.

Λεωφόροι και πλατείες σε διάφορες χώρες του κόσμου φέρουν το όνομα του Ζαχάρωφ και, στο Βερολίνο, ξεχωρίζει μια τοιχογραφία με το πρόσωπό του και τη φράση “Ευχαριστούμε, Αντρέι Ζαχάρωφ“.

Από το 1988 και κάθε χρόνο, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο απονέμει το “Βραβείο Ζαχάρωφ” σε πρόσωπα ή οργανώσεις που αφοσιώνονται στην προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της ελεύθερης σκέψης.

Ο Νέλσον Μαντέλα ήταν ο πρώτος που έλαβε το βραβείο προς τιμήν του Ρώσου φυσικού και ακολούθησαν προσωπικότητες, όπως ο Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ, η Μαλάλα Γιουσαφζάι και ο Αντρέι Ναβάλνι.

Πηγή κεντρικής φωτογραφίας: Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο