Ο λοιμός. Οι μεγαλύτερες πανδημίες που άλλαξαν την παγκόσμια ιστορία. Πως ξεκίνησαν και με ποιο τρόπο αντιμετωπίστηκαν

Δεκάδες θανατηφόρες πανδημίες έχουν πλήξει την ανθρωπότητα ανά τους αιώνες. Για μερικές από αυτές, πέρασαν πολλά χρόνια μέχρι να βρεθεί θεραπεία και να εξαλειφθούν. Άλλες πάλι εξαφανίστηκαν τόσο ξαφνικά και μυστήρια, όπως εμφανίστηκαν.

Ο λοιμός της Αθήνας (430 π.Χ.)

Ο μεγάλος λοιμός έφτασε στην Αθήνα από το λιμάνι του Πειραιά περί το 430 π.Χ. και εξαπλώθηκε ταχύτατα. Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, αποδεκάτισε την πόλη του Περικλή σκοτώνοντας το 1/3 των κατοίκων. Η εξήγηση τι προκάλεσε τον θάνατο χιλιάδων Αθηναίων εξακολουθεί να προβληματίζει τους επιστήμονες. Με την πάροδο των ετών, οι μελετητές ανέπτυξαν αρκετές θεωρίες και συνέδεσαν  τον λοιμό, με δεκάδες σύγχρονες ασθένειες όπως, χολέρα, ελονοσία, ευλογιά, βουβωνική πανώλη και ίσως κάποιο είδος συνδρόμου που οδήγησε σε τοξικό σοκ. Νεώτερες θεωρίες υποστηρίζουν ότι ήταν ιός Έμπολα αλλά οι Έλληνες επιστήμονες βρήκαν στοιχεία για τυφοειδή πυρετό.

Η Αθήνα δεν μπόρεσε να ανακάμψει πλήρως από την πανδημία. Ο λοιμός αποτέλεσε έναν από τους κομβικότερους παράγοντες που συντέλεσαν στην ήττα των Αθηναίων στον Πελοποννησιακό και στην παρακμή της Αθηναϊκής δημοκρατίας.

Η πανούκλα του Ιουστινιανού (540 μ.Χ.)

Το 542 μ.Χ μια τρομερή επιδημία βουβωνικής πανώλης, που ξεκίνησε από την Αίγυπτο, απλώθηκε σε όλη την ανατολική Μεσόγειο και κατέληξε στην Πόλη. Στην βυζαντινή μητρόπολη υπολογίζεται ότι πέθαιναν καθημερινά περίπου 10.000 άτομα. Ήταν μια από τις μεγαλύτερες πληγές στο ιστορία, καθώς πενήντα μόνο χρόνια από την πρώτη εκδήλωση της πανούκλας, 25-100 εκατομμύρια είχαν χάσει τη ζωή τους.

Ο Μαύρος Θάνατος του Μεσαίωνα (1348 – 1353)

Η επιδημία πανούκλας του Μεσαίωνα (1348-1350) αποτέλεσε ίσως τη μεγαλύτερη ανθρωπιστική καταστροφή στην ιστορία. Πήρε τη μορφή πανδημίας και ο δείκτης θνησιμότητας ξεπέρασε κάθε προηγούμενο. Πιστεύεται ότι ξεκίνησε γύρω από την περιοχή της Μαύρης Θάλασσας και εξαπλώθηκε γρήγορα στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης και σε τμήματα της Ασίας.

Κύριοι φορείς και υπεύθυνοι της εξάπλωσης ήταν οι αρουραίοι που φώλιαζαν στα έγκατα των πλοίων που μετέφεραν σιτηρά. Η πιο καταστροφική στιγμή της πανδημίας ήταν η τετραετία 1347-1351, που σύμφωνα με εκτιμήσεις ξεκλήρισε τα 2/3 του πληθυσμού της Ευρώπης. Ο «Μαύρος Θάνατος» προκάλεσε τον μεγαλύτερο αριθμό θυμάτων από οποιοδήποτε άλλο γεγονός στην ιστορία. Χαρακτηριστικά έλεγαν ότι σε κάποιες περιοχές οι επιζώντες δεν ήταν αρκετοί για να θάψουν τους νεκρούς.

Η πρώτη πανδημία χολέρας (1817)

Η χολέρα αρχικά ήταν περιορισμένη στο Δέλτα του Γάγγη στην Ινδία. Το 1817 όμως ταξιδιώτες μετέφεραν τη νόσο στις σημερινές χώρες της Βιρμανίας και της Σρι Λάνκα. Η «ασιατική χολέρα», όπως ονομάστηκε στη Δύση, που δεν είχε χτυπηθεί ακόμα από τη χολέρα, κόστισε τη ζωή χιλιάδων ανθρώπων. Χτύπησε ακόμα τις Φιλιππίνες και το Ιράκ, όπου 18.000 άνθρωποι πέθαναν κατά τις τρεις πρώτες βδομάδες εκδήλωσής της. Η «ασιατική χολέρα» ήταν η πρώτη από τις 7 πανδημίες χολέρας που θα ξεσπούσαν στον πλανήτη.

Η τρίτη πανδημία πανούκλας (1850)

Η τρίτη και τελευταία πανδημία πανούκλας που γνώρισε ο κόσμος έπληξε την επαρχία Γιουνάν της Κίνας το 1850. Ο λοιμώδης πυρετός χτύπησε τους κατοίκους της περιοχής, εξοντώνοντας δεκάδες χιλιάδες. Περί τα τέλη του 19ου αιώνα, η επιδημία εξαπλωνόταν και στις γύρω περιοχές (Χονγκ-Κονγκ, Ινδία, Νότια Αφρική, Ισημερινό, Σαν Φρανσίσκο κ.λπ.), με καταστροφικές συνέπειες. Συνολικά, 12 εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Το θετικό ήταν ότι χάρη στην απεγνωσμένη πάλη των γιατρών να θεραπεύσουν τη νόσο, αναπτύχθηκε η επιστημονική γνώση που θα απέτρεπε δια παντός την επανεμφάνισή της.

Ο κίτρινος πυρετός του Μέμφις (1878)

Το 1878 οι Κουβανοί που εγκατέλειπαν την πατρίδα τους για να γλιτώσουν από τον πολυετή πόλεμο, μετέφεραν άθελά τους τον κίτρινο πυρετό στην Αμερική. Πρώτο θύμα ήταν η Νέα Ορλεάνη. Πολύ γρήγορα, η νόσος «ανηφόρισε» τον ποταμό Μισισίπι και εξαπλώθηκε στο Μέμφις. Μέχρι το τέλος του χρόνου, πάνω από 5.000 κάτοικοι του Μέμφις έχασαν τη ζωή τους, ενώ οι συνολικές απώλειες στην κοιλάδα του Μισισίπι ανήλθαν στις 20.000.

Η επιδημία πολιομυελίτιδας του 1916

Το 1916, οι ΗΠΑ γέμισε με καραντίνες. Μέσα σε λίγους μήνες η πολιτεία της Νέας Υόρκης μόνο είχε πληγεί από 9.000 περιστατικά πολιομυελίτιδας, με το ποσοστό θνησιμότητας να ανέρχεται στο 25%. Η ασθένεια προκαλούσε σταδιακή παράλυση και μεταδιδόταν με ταχύτατους ρυθμούς, ιδιαίτερα μεταξύ των παιδιών. Το τελευταίο στάδιό της ήταν η παράλυση των μυών του στέρνου. Σε εκείνο το σημείο, ο θάνατος ήταν σχεδόν σίγουρος, καθώς ο ασθενής δεν μπορούσε να αναπνεύσει. Μέχρι την ανακάλυψη του εμβολίου τη δεκαετία του ’50, η πολιομυελίτιδα είχε κοστίσει τη ζωή σε χιλιάδες ανθρώπους.

Η «ισπανική γρίπη» (1918-1919)

Ωστόσο, ως η πρώτη μεγάλη πανδημία του 20ου αιώνα θεωρείται η «ισπανική γρίπη», η οποία εξόντωσε πάνω από είκοσι εκατομμύρια ανθρώπους σε ολόκληρο τον κόσμο. Η ασθένεια προκλήθηκε από μετάλλαξη του ιού Η1Ν1 και είχε τα συμπτώματα μιας κοινής γρίπης. Αρχικά οι γιατροί δεν κατάλαβαν ότι είχαν να κάνουν με μια φονική πανδημία και δεν πρότειναν κανένα προληπτικό μέτρο. Σημαντικό χαρακτηριστικό της ασθένειας ήταν ότι μόλυνε κυρίως νεαρά άτομα, τα οποία συνήθως δεν περιλαμβάνονται στις ευπαθείς ομάδες του πληθυσμού.

Πολλά από τα άτομα που προσβάλλονταν από τη γρίπη, πέθαιναν μέσα ένα 24ωρο. Στη μεγάλη θνησιμότητα συντελούσαν και οι ιατρικές συνθήκες της εποχής, καθώς δεν υπήρχαν αντιβιοτικά, ούτε κατάλληλοι χώροι νοσηλείας. Οι περισσότεροι που έχαναν τη ζωή τους είχαν πάθει λοίμωξη του αναπνευστικού εξαιτίας της γρίπης.

Η ισπανική γρίπη εξαφανίστηκε ξαφνικά το 1919. Η διάρκεια της ήταν μόλις 18 μήνες. Ήταν όμως αρκετοί για να εξοντώσουν 20 με 40 εκατομμύρια ανθρώπους, καθώς με τα μέσα και τις πηγές της εποχής είναι δύσκολο να προσδιοριστεί με ακρίβεια ο αριθμός.

Η επιδημία ανεμοβλογιάς στην Ινδία (1970)

Περί τα μέσα του 1970, ξέσπασε μία πρωτοφανής επιδημία ανεμοβλογιάς με επίκεντρο την Ινδία. Τα καταγεγραμμένα κρούσματα ξεπέρασαν τα 100.000 και οι νεκροί ανήλθαν σε τουλάχιστον 20.000. Ωστόσο, ύστερα από μια περίοδο συντονισμένης δράσης και στενής παρακολούθησης από διεθνή επιτροπή, η Ινδία κατάφερε επισήμως να βγει από την καραντίνα τον Μάιο του 1975.

Ο SARS (2003)

Ο ιός του SARS που χτύπησε την Ασία το 2003 είναι αυτός που έκανε δημοφιλή τη χειρουργική μάσκα. Προτού τεθεί υπό περιορισμό, πρόλαβε να εξαπλωθεί σε περισσότερες από είκοσι χώρες της Βόρειας και Νότιας Αμερικής, Ευρώπης και Ασίας. Μέσα σε 6 μήνες, σημειώθηκαν 774 θάνατοι και πάνω από 8.000 κρούσματα. Η κατάσταση καταλάγιασε τον Ιούλιο του 2003, αν και μέχρι σήμερα οριστική θεραπεία για τον SARS δεν υπάρχει.

Αρχική φωτογραφία: American Museum of Natural History Library

Διαβάστε στη “ΜτΧ”: Πώς οι αγελάδες συνέβαλαν στη θεραπεία της ευλογιάς. Ο γιατρός που μόλυνε παιδιά με ιό και βρήκε το εμβόλιο κατά της ασθένειας. Από ποιους αμφισβητήθηκε