Ο ιστορικός ναός που έγινε πάρκινγκ, με απόφαση του Παττακού. Η σχέση με την κρητικοπούλα που έγινε σύζυγος του Σουλτάνου

Ιούλιος 1970, Ηράκλειο Κρήτης. Ο ενετικός ναός του Σωτήρα και μοναδικό μνημείο γοτθικής ναοδομίας σε ολόκληρη την Κρήτη κατεδαφίστηκε με απόφαση της χούντας. Κάτοικοι και υπερασπιστές της ελληνικής πολιτισμικής κληρονομιάς χαρακτήρισαν την καταστροφή ως ένα “έγκλημα χωρίς τιμωρία”.  

Η καταστροφή ενός εμβληματικού μνημείου αποτέλεσε και το έναυσμα για την ίδρυση της της ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ Περιβάλλοντος και Πολιτισμού (ΕΛΛΕΤ) που έκλεισε 50 χρόνια δράσης υπέρ του περιβάλλοντος και της πολιτιστικής κληρονομίας.

Ο ναός ήταν ένα επιβλητικό κτήριο, με σαράντα μέτρα μήκος και δεκαπέντε μέτρα πλάτος, που έστεκε περήφανο στην πλατεία Κορνάρου. Χτίστηκε τον 13ο αιώνα και ανήκε στο Τάγμα των Αυγουστινιανών μοναχών.

Όταν η πόλη του Ηρακλείου κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς, το 1669, το κτίριο του ναού μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος. Προστέθηκε ένας μιναρές και εσωτερικός γυναικωνίτης. Οι Ενετοί, όμως, είχαν προνοήσει και ήδη από το 1645 είχαν μεταφέρει στη Βενετία ιερά κειμήλια του ναού, όπως έναν μπρούτζινο αετό, που χρησιμοποιούνταν ως αναλόγιο.

Το Βαλιδέ Τζαμί

Από το 1669 μέχρι το 1923 ο ναός του Σωτήρα ονομαζόταν Βαλιδέ Τζαμί και ήταν αφιερωμένος στη μητέρα του Μωάμεθ Δ’, Βαλιντέ Σουλτάν. Η βασιλομήτωρ γεννήθηκε ως Ευμενία Βεργίτση στο Ρέθυμνο, όταν η Κρήτη βρισκόταν υπό ενετική κυριαρχία.

Την Ευμενία την άρπαξαν σε ηλικία 12 ετών οι Οθωμανοί, όταν το 1646 κατέλαβαν το Ρέθυμνο και την έστειλαν σκλάβα στην Κωνσταντινούπολη.

Ήταν Χριστιανή Ορθόδοξη και εξισλαμίστηκε μετά την αιχμαλωσία της. Yποβλήθηκε σε “μουσουλμανική εκπαίδευση” στο χαρέμι ​​του παλατιού και σύντομα η εντυπωσιακή ομορφιά της τράβηξε την προσοχή του Σουλτάνου Μωάμεθ Δ΄. Έτσι, έγινε Χασεκί Σουλτάν, δηλαδή βασιλική σύζυγος.

Όταν ο μεγαλύτερος γιος της, Μουσταφά Β΄, έγινε Σουλτάνος απέκτησε τον τίτλο της Βαλιντέ Σουλτάν, θέση την οποία διατήρησε για 20 χρόνια. Στην Κρήτη υπήρχαν δύο τζαμιά αφιερωμένα σε αυτή, ένα στο Ηράκλειο και ένα στη γενέτειρά της το Ρέθυμνο.

Το “Βαλιδέ Τζαμί” σηματοδότησε για αρκετά χρόνια την πλατεία Κορνάρου. Ακόμα και σήμερα, αρκετοί Ηρακλειώτες, κυρίως μεγαλύτερης ηλικίας, αναφέρονται στην πλατεία με την “οθωμανική της ονομασία”.

Το 1913, με την επίσημη Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, το τζαμί πέρασε στη δικαιοδοσία της Μητρόπολης Κρήτης . Μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, το 1922, και την ανταλλαγή πληθυσμών, δεκάδες Έλληνες Μικρασιάτες πρόσφυγες από τη Σμύρνη, τα Βουρλά, τα Αλάτσατα, την Προύσα και άλλες περιοχές κατέφτασαν στο Ηράκλειο.

Πολλοί από αυτούς βρήκαν προσωρινή στέγη στον ναό του Σωτήρος. 

Η χωρητικότητα του ναού ήταν τεράστια. Σύμφωνα με πληροφορίες, την περίοδο της πανούκλας είχε φιλοξενήσει περισσότερους από 1.000 στρατιώτες της πολιτοφυλακής για περίπου δύο μήνες.

Το 1925 και ενώ ο χώρος δεν λειτουργούσε ως εκκλησία προστέθηκαν δύο ακόμα όροφοι και μετατράπηκε σε Γυμνάσιο Αρρένων. Αργότερα στέγασε την Εμπορική Σχολή, το νυχτερινό γυμνάσιο, το Ανώτατο Παρθεναγωγείο και από το 1931 το Γυμνάσιο Θηλέων.

Κατά τη διάρκεια της κατοχής υπέστη σοβαρές ζημιές από τους βομβαρδισμούς και τα σχολεία μεταστεγάστηκαν σε γειτονικά κτίρια.

Το τέλος

Τον Μάρτιο του 1969 άρχισαν να γράφονται οι τίτλοι τέλους του ιστορικού ναού, όταν οι τοπικές εφημερίδες ξεκίνησαν να τον χαρακτηρίζουν ως “επικίνδυνον και ετοιμόρροπον”. Ήταν η αρχή της εκστρατείας για την κατεδάφισή του.

Λέγεται πως με το γκρέμισμά του θα ευνοούνταν οι γειτονικές πλούσιες κατοικίες, καθώς θα αποκτούσαν θέα προς το λιμάνι και η αξία της περιουσίας τους θα εκτοξεύονταν.

Οι εφημερίδες συνέχισαν την καταστροφολογία για τον ετοιμόρροπο ναό, ώσπου τον Ιούλιο του 1970 με απόφαση του Παττακού, διατάχθηκε η κατεδάφισή του, παρά τις αντιδράσεις των Ηρακλειωτών και της Εφορίας Αρχαιοτήτων. Μάλιστα, ο υπεύθυνος της Εφορίας που αντιστάθηκε σθεναρά στο πολιτισμικό έγκλημα, κατέληξε να απολυθεί. Έτσι, ο χώρος μετατράπηκε σε πάρκινγκ. Η θλίψη που σκόρπισε σε μια μεγάλη μερίδα του τοπικού πληθυσμού ήταν τεράστια.

Ο αφανισμός του μνημειώδους ναού ήταν αυτός που ώθησε τον Κώστα και τη Λυδία Καρρά να ιδρύσουν την Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος & Πολιτισμού (ΕΛΛΕΤ), τον Μάρτιο του 1972. Στο πλευρό τους συσπειρώθηκαν αρκετοί πολίτες, που έβλεπαν ότι η χώρα μας διανύει μια βαθιά “πολιτισμική κρίση”, ιδιαίτερα από τα χρόνια της Χούντας και μετά. Ανάμεσά τους και ο δραστήριος αντιπρόεδρος της εταιρείας ιστορικός Κώστας Σταματόπουλος.

Η κ. Λυδία Καρρά δήλωσε στη Μηχανή του Χρόνου, 

“Όταν ο Παττακός διέταξε να γκρεμιστεί ο ναός του Σωτήρος στο Ηράκλειο, με την δικαιολογία πως δεν ανήκει στον δικό μας πολιτισμό, ξέραμε ότι πρόκειται για καταστροφή ενός ακόμη πολιτιστικού μνημείου.

Ήταν πραγματικά θλιβερό, καθώς ο ναός δεν ήταν μια μικρή εκκλησούλα αλλά ένας επιβλητικός ενετικός ναός, τεραστίων διαστάσεων, που για να τον γκρεμίσουν χρειάστηκε να τον ανατινάξουν. Άλλωστε θα ήταν πολύ κοστοβόρο να κατεδαφιστεί πέτρα-πέτρα. 

Τότε, πήραμε την απόφαση να αντισταθούμε στην καταστροφή. Δεν μπορούσαμε να βλέπουμε να γκρεμίζονται χωριά, μνημεία, ιστορικές συνοικίες, χωρίς να αντιδρούμε. Έτσι, ιδρύσαμε την ΕΛΛΕΤ”.

Το 2022, η ΕΛΛΕΤ κλείνει πενήντα χρόνια. Η πολύχρονη δράση της είχε ως αποτέλεσμα τη διάσωση δεκάδων αρχιτεκτονημάτων, μνημείων, συνοικιών και σπουδαίων πολιτισμικών οικοδομημάτων τόσο στη χώρα μας όσο και στο εξωτερικό.

Από την διάσωση της παραδοσιακής Πλάκας και των διατηρητέων της Διονυσίου Αεροπαγίτου μέχρι την αποκατάσταση εμβληματικών αιγαιοπελαγίτικων ναών και μνημείων.