Ο λοιμός που εξόντωσε την αρχαία Αθήνα και σκότωσε τον Περικλή. Η πανδημία και οι επιστημονικές θεωρίες για την μετάδοση της νόσου

Βασισμένοι στις περιγραφές του Θουκυδίδη που κάνει λόγο για συμπτώματα που ξεκινούν από το στόμα και καταλήγουν στη κοιλιακή χώρα, το έντερο, το δέρμα και το κεντρικό νευρικό σύστημα, γιατροί και ιστορικοί διατύπωσαν εδώ και χρόνια διάφορες θεωρίες. Μια επικρατούσα θεωρία υποστήριξε ότι ο λοιμός των Αθηναίων οφειλόταν στον ιό Έμπολα. Η εκδοχή αυτή υποστηρίχτηκε αρχικά από τον Anthony Ramirez με άρθρο του το 1996 στους New York Times. Ωστόσο υπάρχουν ισχυρές αμφισβητήσεις, αλλά και νέα δεδομένα.

Πριν από περίπου 2.400 χρόνια ένας θανατηφόρος λοιμός είχε σαρώσει την αρχαία Αθήνα. Σε πέντε χρόνια, έχασαν τη ζωή τους ίσως το ένα τέταρτο του πληθυσμού της πόλης-κράτους, που ήταν τότε υπό πολιορκία από την Σπάρτη. Χιλιάδες Αθηναίοι βρήκαν φρικτό θάνατο. Το πρώτο σύμπτωμα των ασθενών, ήταν ένας εξοντωτικός πυρετός, ακατάσχετη αιμορραγία από τα μάτια, εμετός και συνέχεια της αιμορραγίας, ακολουθούμενη από εξανθήματα και διάρροια.

Ο Θουκυδίδης αναφέρει πως αν κανείς ήθελε να διαφύγει τον θάνατο, έκοβε το μέρος του σώματος όπου υπήρχε εμφανής ένδειξη των συμπτωμάτων, όπως άκρα των χεριών και ποδιών, και μερικοί έβγαζαν ακόμη και τα μάτια τους. Άλλοι πάλι, αμέσως μετά την θεραπεία τους, πάθαιναν γενική αμνησία και δεν αναγνώριζαν ούτε τους εαυτούς τους ούτε τους οικείους τους.

Αυτή η τρομοκρατική μάστιγα προκάλεσε τεράστια θνησιμότητα και οδήγησε απροσδόκητα και πρώιμα, το τέλος του χρυσού αιώνα. Ο πολιτισμός και η οικονομική άνθηση υποχώρησαν σημαντικά και η μοίρα της Αθήνας επηρεάστηκε καθοριστικά. Άρα και η πορεία των ελληνικών πόλεων. Ο Περικλής, ο ηγέτης που σηματοδότησε εκείνη την εποχή, ήταν ένας από τους χιλιάδες πολίτες που υπέκυψαν στην επιδημία. Η θέα των αναρίθμητων νεκρικών πυρών στην πόλη έκανε τους Σπαρτιάτες να αποχωρήσουν ώστε να αποφύγουν την επιδημία. Πέρα από τον ίδιο τον Περικλή, ένα μεγάλο μέρος της ηγεσίας, των στρατιωτικών δυνάμεων στόλου και ξηράς πέθανε επίσης, και η εξουσία στην πόλη αναλήφθηκε από διάφορους αντικαταστάτες τους οποίους ο Θουκυδίδης χαρακτηρίζει ως ανίκανους και αδύναμους.

Με την πάροδο των ετών, οι μελετητές ανέπτυξαν αρκετές θεωρίες και ταύτισαν τον λοιμό, με δεκάδες σύγχρονες ασθένειες όπως, χολέρα, ελονοσία, ευλογιά, βουβωνική πανώλη και ίσως κάποιο είδος συνδρόμου που οδήγησε σε τοξικό σοκ.

Η θεωρία του Έμπολα

Τρεις ερευνητές ιατρικής και ένας καθηγητής κλασσικών σπουδών θεωρούν ότι ο λοιμός των Αθηνών (περίπου 430-425 π. Χ. ) ήταν στην πραγματικότητα μια επίθεση του ιού Έμπολα. O Dr. Patrick Olson, επιδημιολόγος στο Navy Medical Center στο San Diego και οι συνάδελφοί του δημοσίευσαν μια σχετική θεωρία στην εφημερίδα “Emerging Infectious Diseases”.  Υποστήριξαν ότι ο ιός Έμπολα  και τα σύγχρονα συμπτώματα του, είναι όμοια με εκείνα του αρχαίου ελληνικού λοιμού, όπως έχει καταγραφεί από τον Θουκυδίδη στο έργο “Ιστορία του Πελοποννησιακού πολέμου”, που ήταν και το πιο πλήρες σύγγραμα όσον αφορά στην περιγραφή τους.

Οι ερευνητές επεσήμαναν ότι τα περισσότερα θύματα από την αρχαία Ελλάδα, όπως και της σύγχρονης Αφρικής, έχασαν τη ζωή τους μέσα σε επτά με εννέα ημέρες. Οι Αθηναίοι θεραπευτές, αρρώστησαν όπως και οι σημερινοί, ενώ οι Σπαρτιάτες που είχαν στήσει πολιορκία λίγο μακρύτερα επιβίωσαν. Αυτό δείχνει ότι η αρχαία ασθένεια, όπως και ο ιός Έμπολα, μεταδιδόταν από αίμα, σάλιο ή επαφή και όχι μέσω του αέρα.

Ο Θουκυδίδης υποστήριξε επίσης ότι η ασθένεια είχε έρθει από τις ακτές της Αφρικής, κάπου νότια της Αιθιοπίας. Ο ιός Έμπολα επίσης από όσο γνωρίζουμε έχει αφρικανικές ρίζες. Υπάρχουν μάλιστα και αποδεικτικά στοιχεία ότι γίνονταν ταξίδια από την Αφρική στην Ελλάδα κατά την αρχαιότητα. Στη Σαντορίνη, ένα νησί στρατηγικής σημασίας για την Αθήνα, εντοπίστηκαν στα σπίτια τοιχογραφίες που απεικονίζουν αφρικάνικες πράσινες μαϊμούδες, που είναι γνωστό ότι μεταδίδουν τον ιό Έμπολα. Ακόμη πιο ενδιαφέρουσα είναι η έκθεση που αναφέρει την ύπαρξη έντονου λόξυγγα μεταξύ 15% των θυμάτων στο Kikwit, Ζαΐρ, σημείωσε ο Dr. Olson. Ο Θουκυδίδης αναφέρει και αυτός παρόμοια συμπτώματα λόξυγγα.

Όμως δεν είναι όλοι σύμφωνοι με αυτή τη θεωρία. Ο David Morens, ένας κορυφαίος επιδημιολόγος και κύριος ερευνητής στο θέμα της αθηναϊκής πανδημίας, στο Πανεπιστημίου της Χαβάη, στην Manoa, δήλωσε ότι η ανάγνωση και αναγνώριση των σύγχρονων ασθενειών βάσει των περιγραφών του Θουκυδίδη είναι ένα λάθος.

Ο Θουκυδίδης ως Αθηναίος στρατηγός, ο οποίος επέζησε από την πανούκλα, στερούνταν στοιχειωδών ιατρικών γνώσεων, σε σχέση με τον σύγχρονο του Ιπποκράτη, ανέφερε ο Dr. Morens.

Έτσι και οι περιγραφές των συμπτωμάτων είναι στην καλύτερη περίπτωση ασαφείς.

Η λέξη “φλύκταινες” του Θουκυδίδη για παράδειγμα, μπορεί να έχει πολλαπλές μεταφράσεις, ως φουσκάλες που έχουν υγρό ή ως κάλοι που δεν έχουν. Οι φουσκάλες ενδέχεται να υποδηλώνουν ίσως ευλογιά, που είναι ένας από τους υποψηφίους ιούς στις έρευνες των επιστημόνων.

Αυτό όμως, αποκλείει την θεωρία της πανούκλας, που θεωρείται ένα άλλο αίτιο.

Ο Dr. Morens και ο συνάδελφός του Πανεπιστημίου της Χαβάης, Robert J. Mark Littman, καθηγητής κλασσικών σπουδών, δεν επικεντρώνονται στα συμπτώματα, που δεν τα θεωρούν αξιόπιστα αποδεικτικά στοιχεία, αλλά στον τόπο και χρόνο του λοιμού.

Για παράδειγμα, αναφέρουν ότι το χρονικό διάστημα του αθηναϊκού λοιμού που έφτασε τα πέντε χρόνια, αποκλείει ένα ιό σαν τη γρίπη, που διαρκεί μόνο μερικούς μήνες. Η προέλευση του αθηναϊκού λοιμού από την Αφρική, αποκλείει να είναι μια μολυσματική νόσος, όπως ο ιός Έμπολα. Στον αρχαίο κόσμο, επισημαίνουν, δεν υπήρχαν τα μέσα μεταφοράς που θα μπορούσαν να μεταφέρουν έναν ιό, με ξενιστή μια μαϊμού από την Αφρική προς την Αθήνα σε λιγότερο από μια εβδομάδα. Τη στιγμή που η βάρκα θα έφτανε στην Ελλάδα, τόσο οι μαϊμούδες όσο και οι μεταφορείς πιθανότατα θα είχαν πεθάνει. Υπάρχει και ένα άλλο μεγάλο ερώτημα που τέθηκε σε σχέση με τον ιό  Έμπολα και τη  μάστιγα των Αθηνών.

Ο ιός Έμπολα εντοπίστηκε  το 1976  και εμφανίστηκε  στο Ζαΐρ τη δεκαετία του 1990. Αν ο Αθηναϊκός λοιμός, ήταν ο ιός Έμπολα, γιατί δεν καταγράφηκαν άλλα κρούσματα όλα αυτά τα χρόνια;

Η ελληνική έρευνα δείχνει τυφοειδή πυρετό

Ελληνική επιστημονική έρευνα κατέληξε πρόσφατα στο συμπέρασμα ότι η αιτία του λοιμού ήταν ο τυφοειδής πυρετός. Η έρευνα έγινε με τη συνεργασία της αρχαιολόγου Έφης Μπαζιωτοπούλου-Βαλαβάνη, που βρήκε έναν μαζικό τάφο θύματα του Λοιμού της Αθήνας, του Επίκουρου Καθηγητή Ορθοδοντικής Μανώλη Ι. Παπαγρηγοράκη, που διατήρησε και αποθήκευσε το σκελετικό υλικό, του συνεργάτη του ορθοδοντικού Φίλιππου Συνοδινού και του Επίκουρου Καθηγητή Νευρογενετικής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Χρήστου Γιαπιτζάκη, που πραγματοποίησε την έρευνα ταυτοποίησης του DNA του παθογόνου μικροβίου.

Από μαζικό τάφο 150 ατόμων που ανακαλύφθηκε στο αρχαίο νεκροταφείο της Αθήνας, τον Κεραμεικό έγινε έλεγχος του DNA από τον πολφό των δοντιών σε τρία διαφορετικά κρανία.  Έγινε έλεγχος ώστε να εντοπιστεί DNA μικροβίων που παραπέμπουν σε 25 πιθανές ασθένειες, δηλαδή για πανώλη, τύφο, άνθρακα, φυματίωση, ευλογιά. Κανένα στοιχείο δεν παρέπεμπε σε αυτές.  Στον έλεγχο όμως για τυφοειδή πυρετό βρέθηκε γενετικό υλικό του. Συγκεκριμένα εντοπίστηκε το βακτήριο της Σαλμονέλλας εντέρικα τύφι. Τοσυμπερασμα της ελληνικής ομάδας είναι ότι ορισμένα τουλάχιστον θύματα του λοιμού είχαν τυφοειδή πυρετό, χωρίς να αποκλείουν την πιθανότητα να συνυπήρχε και άλλη λοιμώδης νόσος.

Η αρχική φωτογραφία αποτελεί μέρος του πίνακα “Λοιμός σε αρχαία πόλη”. Είναι έργο του Μίχιελ Σβέιρτς (17ος αιώνας) και θεωρείται πως απεικονίζει το λοιμό των Αθηνών.

Άλλες πηγές: Geopolitics & Daily News, New York Times, ΤΟ ΒΗΜΑ, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ.