Ο γερμανικός βομβαρδισμός και η βύθιση του ατμόπλοιου «ΕΛΛΑΣ» με 800 επιβάτες μέσα στο λιμάνι του Πειραιά. Τι απέγιναν

του συνεργάτη μας, ιστορικού ερευνητή Στέφανου Μίλεση

Μια από τις τραγικότερες στιγμές του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου για τον ελληνικό πληθυσμό, με εκατοντάδες νεκρούς αμάχους, κυρίως γυναικόπαιδα, υπήρξε η καταβύθιση του επιβατηγού ατμόπλοιου «ΕΛΛΑΣ» μέσα στο λιμάνι του Πειραιά.

Η αεροπορική επιδρομή της 24^ης Απριλίου

Μια από τις πολλές γερμανικές αεροπορικές επιδρομές που πραγματοποιήθηκε κατά του λιμανιού του Πειραιά ήταν και εκείνη της 24^ης Απριλίου 1941.

Αξίζει να σημειωθεί πως ο αντιαεροπορικός συναγερμός από τις 6 έως τις 27 Απριλίου 1941, οι σειρήνες του Πειραιά ήχησαν 270 φορές! Παρόλα αυτά ο πληθυσμός ήταν ψύχραιμος παρά τα δεινά.

Από τις 20 Απριλίου του 1941 και μετά όμως, οι πληροφορίες για την κάθοδο των γερμανικών στρατευμάτων στην Ελλάδα, είχαν λάβει ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Από τον μεγάλο βομβαρδισμό του λιμανιού και την ανατίναξη του φορτηγού πλοίου “ΚΛΑΝ ΦΡΑΪΖΕΡ” της 6ης Απριλίου, ο πληθυσμός του Πειραιά επεδίωκε με κάθε τρόπο την απομάκρυνση από μια πόλη που ήταν στόχος, διότι αγκάλιαζε το εμπορικό λιμάνι.

Η προσπάθεια φυγής για τα νησιά και την Κρήτη

Πανικός επικρατούσε μεταξύ των κατοίκων, που αναζητούσαν να βρουν μέσο για να φύγουν προς τα νησιά και κύρια προς την Κρήτη. Οι εφημερίδες προσπαθούσαν να καθησυχάσουν τον κόσμο, με παροτρύνσεις που δημοσίευαν στις πρώτες τους σελίδες.

Εκτός των τμημάτων στρατού που προσπαθούσαν να μετακινηθούν προς τη Μεγαλόνησο, για να συνεχίσουν τον αγώνα, τον ίδιο προορισμό είχαν θέσει και χιλιάδες απλών πολιτών, κυρίως γυναικόπαιδων.

Οι φήμες για πλοία που από τον Πειραιά θα αναχωρούσαν για Κρήτη έδιναν και έπαιρναν. Όχι ότι δεν υπήρχαν πλοία με προορισμό την Κρήτη. Υπήρχαν και πολλά μάλιστα. Ήταν όμως δεσμευμένα για την μεταφορά των συμμαχικών και των ελληνικών στρατευμάτων.

Άλλα πλοία πάλι είχαν μετατραπεί σε νοσοκομειακά, τα οποία βρίσκονταν στο λιμάνι του Πειραιά, με αποστολή την φόρτωση τραυματιών.

Οι δύο προϋποθέσεις επιβίβασης

Έτσι τα πλοία που απέμεναν τελικώς για την μετακίνηση του κόσμου ήταν από λίγα έως ελάχιστα! Ανάμεσά τους το ατμόπλοιο «ΕΛΛΑΣ», για το οποίο είχε διαδοθεί η είδηση, ότι θα επέτρεπε την επιβίβαση επιβατών με δύο όμως προϋποθέσεις.

Η πρώτη ήταν πως θα επιβιβάζονταν σε αυτό κατά προτεραιότητα οι 300 Αυστραλοί και Νεοζηλανδοί τραυματίες για την Κρήτη. Η δεύτερη προϋπόθεση ήταν ότι οι άμαχοι που θα επέβαιναν δεν θα έφεραν μαζί τους αποσκευές. Όμως και μόνο η διάθεση κάποιων θέσεων για τους πολίτες, έστω και με αυτές τις προϋποθέσεις, αποτελούσε λόγο μαζικής προσέλευσης κόσμου.

Υπήρχε προηγούμενη επιτυχής επιχείρησης

Οι ώρες ήταν δύσκολες αλλά το εγχείρημα μεταφοράς στην Κρήτη δεν ήταν ακατόρθωτο. Στις 20 Απριλίου είχαν αποπλεύσει από τον Πειραιά δύο μικρά ακτοπλοϊκά με Βρετανούς στρατιώτες και κάποιους πολίτες. Ο απόπλους έγινε νύχτα και είχαν καταφέρει να φτάσουν στον προορισμό τους.

Σε εκείνο το χάος των ημερών επικρατούσε ακυβερνησία, έλλειψη συντονισμού και όλο το βάρος είχε πέσει στην διαχείριση της διαφυγής των συμμαχικών και των ελληνικών στρατευμάτων και των τραυματιών. Ουδεμία μέριμνα υπήρξε για τον άμαχο πληθυσμό που αναζητούσε τρόπο εξόδου και απομάκρυνσης προς τα νησιά και την Κρήτη.

Η αντίληψη ότι ως στα νησιά η κατοχή θα ήταν ηπιότερη

Ο κόσμος πίστευε ότι οι Γερμανοί δεν θα καταλάμβαναν τα νησιά ή ότι η κατοχή σε αυτά θα ήταν ηπιότερη. Πολλές οικογένειες εμπιστεύονταν τα παιδιά τους σε συγγενείς και σε φίλους για να οδηγήσουν στην ασφάλεια της νησιωτικής επαρχίας. Η εμφάνιση των γερμανικών στρατευμάτων ήταν θέμα ωρών.

Ο Δήμαρχος του Πειραιά Μιχάλης Μανούσκος άλλωστε, είχε δώσει εντολή να ασβεστωθούν όλοι οι τοίχοι των σπιτιών που έφεραν πάνω τους συνθήματα πατριωτικά για τη νίκη του ελληνικού στρατού στο μέτωπο που θα μπορούσαν να προκαλέσουν τους Γερμανούς.

Οι πληροφορίες έλεγαν ότι το “ΕΛΛΑΣ”  θα επιβίβαζε τους αμάχους και θα αναχωρούσε το βράδυ της 24^ης Απριλίου.

Η αναχώρησή του θα γινόταν από τον λιμένα Αλών, μπροστά δηλαδή από το κτήριο του Μεγάρου του Ηλεκτρικού Σιδηροδρόμου Αθηνών – Πειραιώς. Η θέση της αναχώρησης δεν ήταν τυχαία, καθώς προοριζόταν για τους αμάχους οι οποίοι θα κατέβαιναν και από την Αθήνα με τον “Ηλεκτρικό” σιδηρόδρομο.

Πανικός στην πειραϊκή ακτή

Φυσικό ήταν ανάμεσα στον πανικό που επικρατούσε όλο το παραλιακό μέτωπο από τον «Ηλεκτρικό» σταθμό μέχρι την Πλατεία Καραϊσκάκη, να γεμίσει από πλήθη αμάχων που φιλοδοξούσαν άνοδο επί του πλοίου. Ο κόσμος είχε συγκεντρωθεί από το πρωί της 24^ης Απριλίου, άσχετα με το αν η αναχώρηση είχε οριστεί να γίνει στις 20.00 το βράδυ!

Το «ΕΛΛΑΣ» θα ταξίδευε νύχτα για μεγαλύτερη προστασία από τα γερμανικά αεροπλάνα και θα αποτελούσε μέρος νηοπομπής. Η κλίμακα του πλοίου κατέβηκε και άγγιξε την αποβάθρα το μεσημέρι της ίδιας ημέρας. Αμέσως επικράτησε πανικός. Επιβιβάστηκαν πρώτα οι 300 τραυματίες στρατιώτες η πλειονότητα των οποίων προέρχονταν από την Αυστραλία και την Νέα Ζηλανδία. Καθώς όταν επιβιβάστηκαν το πλοίο ήταν άδειο, κατέλαβαν τις καμπίνες.

Η επιβίβαση του άμαχου πληθυσμού

Στη συνέχεια σειρά είχε ο άμαχος πληθυσμός. Άλλοι βρέθηκαν πάνω στα ξάρτια, άλλοι στη τσιμινιέρα και στο λεβητοστάσιο. Το «ΕΛΛΑΣ» σε λίγες μόνο στιγμές από την επιβίβαση, έφτασε να στενάζει κάτω από το βάρος των επιβατών του, οι οποίοι είχαν φτάσει να αριθμούν περισσότερα από 600, 700 ή ακόμα και 800 άτομα!

Στο μεγαλύτερο μέρος τους γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένοι. Κανείς δεν καταμετρούσε όσους ανέβαιναν στο πλοίο.

Ο κυβερνήτης Λουκάς Αδαμόπουλος βλέποντας ότι ο κόσμος δεν σταματούσε την επιβίβαση παρά την πληρότητα του πλοίου, διέταξε την απόσυρση της κλίμακας επιβίβασης. Η ώρα όταν διατάχθηκε η απόσυρση της κλίμακας ήταν 18.20’, μιάμιση δηλαδή ώρα πριν τον απόπλου. Ο κόσμος περίμενε υπομονετικά να έρθει η ώρα της αναχώρησης.

Χαρακτηριστικά του ατμόπλοιου

Το «ΕΛΛΑΣ» ναυπηγήθηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο το 1893.  Αρχικά ήταν θαλαμηγός του βαθύπλουτου Αμερικανού Vanderbilt και έφερε το όνομα “Valiant”.  Το 1927 αγοράστηκε από τον Αθανάσιο Μανουηλίδη και μετονομάστηκε σε «Ήρα Μ.». Όταν αργότερα περιήλθε στην “Ακτοπλοΐα Ελλάδος” μετονόμασε σε «ΕΛΛΑΣ».

Κατά την τελευταία μετονομασία του ανακαινίστηκε πλήρως σε κρουαζιερόπλοιο. Βάφτηκε ολόλευκο και δρομολογήθηκε σε γραμμές ακτοπλοΐας. Έτσι το όμορφο σκαρί του βαθύπλουτου Αμερικανού, βρέθηκε στον Πειραιά να μεταφέρει νησιώτες στα καταγάλανα νερά του Αιγαίου.

Τα υπόλοιπα πλοία της νηοπομπής

Παράλληλα με την επιβίβαση των αμάχων στο “ΕΛΛΑΣ” οκτώ ακόμα επιβατηγά θα αναχωρούσαν για την Κρήτη. Τα πέντε από αυτά ήταν δεμένα στην Ακτή Τζελέπη και άλλα τρία προς τις δεξαμενές του Βασιλειάδη. Σε αυτά η επιβίβαση είχε αρχίσει από τις πέντε το απόγευμα. Επικρατούσε τάξη σε αντίθεση με το «ΕΛΛΑΣ», καθώς σε αυτά επιβιβάζονταν μονάχα στρατιώτες.

Συναγερμός στο λιμάνι

Στις 19.35’ ώρα οι σειρήνες της πόλης άρχισαν να ουρλιάζουν δαιμονισμένα, πριν ακόμα τα Γερμανικά αεροπλάνα να εμφανιστούν στον ορίζοντα. Μερικά λεπτά αργότερα τα πυροβολεία του Προφήτη Ηλία, της Πλατείας Καραϊσκάκη, της Ψυττάλειας και του Ναυστάθμου, επιβεβαίωναν την εγκυρότητα του συναγερμού καθώς άρχισαν να βάλλουν δαιμονισμένα.

Ο Κυβερνήτης διατάζει την εκκένωση

Στο μεταξύ ο κυβερνήτης του «ΕΛΛΑΣ» με το πλήρωμά του, προσπαθούσαν να εκκενώσουν το κατάφορτο πλοίο. Κραύγαζαν από τα μεγάφωνα του πλοίου για την εκκένωσή του, αλλά κανείς από τους επιβάτες δεν ήταν διατεθειμένος να ακολουθήσει την οδηγία.

Κάθε επιβάτης θεωρούσε τον εαυτό του τυχερό, που είχε καταφέρει πρωτίστως να επιβιβαστεί. Πόσο μάλλον όταν είχε εξασφαλίσει καμπίνα ή κάποια θέση στο σαλόνι του επιβατικού ατμόπλοιου. Κανένας δεν κίνησε να κατέβει ακολουθώντας τις παροτρύνσεις του πληρώματος.

Τα αεροπλάνα προσέγγιζαν ολοένα και περισσότερο. Οι επιβάτες δεν είχαν καταλάβει την θανάσιμη παγίδα στην οποία είχαν εμπλακεί. Ένα ακίνητο επιβατηγό ατμόπλοιο, δεμένο στην προβλήτα και μάλιστα κατάφορτο αποτελούσε τον πιο εύκολο στόχο για τους εμπειροπόλεμους πιλότους των Στούκας.

Ο Κυβερνήτης Αδαμόπουλος βλέποντας το μάταιο των ανακοινώσεων, έκοψε τους κάβους και κίνησε να απομακρυνθεί από την αποβάθρα.

Η γερμανική επιδρομή αρχίζει

Τριάντα πέντε με σαράντα γερμανικά αεροπλάνα έφτασαν πάνω ακριβώς από το λιμάνι. Από την ειδοποίηση των σειρήνων της παθητικής αεράμυνας μέχρι τη ρίψη της πρώτης βόμβας, είχαν μεσολαβήσει κάποια πολύτιμα λεπτά, χρόνος που δεν ήταν ικανός για την πλήρη εκκένωση του πλοίου.

Οπωσδήποτε όμως ήταν αρκετός για να αποβιβαστεί τουλάχιστον ένα μεγάλο μέρος. Ωστόσο όλοι βρίσκονταν ακίνητοι στις θέσεις τους.

Τα στούκας εφορμούσαν καθέτως και φτάνοντας μέχρι τα 200 ή και τα 100 μέτρα ακόμα, εξαπέλυαν το φονικό τους φορτίο.

Από την πρώτη στιγμή όλα τα πλοία που θα αποτελούσαν τη νυχτερινή νηοπομπή βρέθηκαν στο στόχαστρο. Οι δύο πρώτες βόμβες που πέφτουν στην θάλασσα αστοχούν αλλά προκαλούν πανικό και μόνο με τους πίδακες νερού που σηκώνεται από την έκρηξη. Αυτοί οι πίδακες  καταβρέχουν τους επιβάτες του καταστρώματος λούζοντάς τους με θαλασσινό νερό. Τότε μόνο όλοι καταλαβαίνουν την επικινδυνότητα της παραμονής τους πάνω στο πλοίο.

Ο πανικός αποβίβασης

Αρχίζει ένας νέος πανικός, αλλά με την αντίθετη αυτή την φορά κατεύθυνση. Από το πλοίο προς την προβλήτα. Οι ίδιοι που στριμώχνονταν να ανέβουν στο πλοίο για τη σωτηρία τους, στριμώχνονται τώρα να κατέβουν. Όμως η μια στενή κλίμακα, αδυνατεί να εξυπηρετήσει τα πάνω από 600 άτομα, κατ΄ άλλους 800 άτομα, που επιβαίνουν στο «ΕΛΛΑΣ».

Κάποιοι πηδούν στη θάλασσα. Οι περισσότεροι όμως καθώς φέρουν πάνω τους χρήματα, έγγραφα, κοσμήματα διστάζουν να πέσουν. Άλλες περιπτώσεις αφορούν οικογένειες που προτιμούν να παραμείνουν μαζί.

Οι σειρήνες της Ιεριχούς πάνω από το «ΕΛΛΑΣ»

Τα γερμανικά αεροπλάνα διαγράφουν κύκλους πάνω από την Ακτή Μιαούλη και επιτίθενται χρησιμοποιώντας ακόμα και τα πυροβόλα που φέρουν πάνω τους. Οι συριγμοί από τις σειρήνες της Ιεριχούς που φέρουν τα Στούκας στα φτερά τους, δημιουργούν από μόνοι τους μια πραγματική παραφροσύνη.

Τα αντιαεροπορικά ματαίως προσπαθούν να τα αναχαιτίσουν. Είναι τα μόνα άλλωστε που συνεχίζουν να βάλλουν σε μια χώρα που τα πάντα σχεδόν έχουν παραλύσει. Τα πέντε πλοία της Ακτής Τζελέπη γίνονται παρανάλωμα του πυρός με πλήθος θυμάτων μεταξύ των επιβαινόντων στρατιωτικών. Τα τρία όμως της Ακτής Βασιλειάδη απέπλευσαν κανονικά και έφτασαν στην Κρήτη.

Το «ΕΛΛΑΣ» πλήττεται στη μέση προς το μέρος της καπνοδόχου.

Μεγάλη πυρκαγιά εξαπλώνεται συνεπεία εκρήξεως, κάνοντας το τραγικό πλοίο να φλέγεται από την πλώρη έως την πρύμνη. Το πλοίο ωστόσο αν και φλεγόμενο ακολουθούσε αργά σχεδόν ανεπαίσθητα την πορεία που είχε χαράξει προς την έξοδο του λιμανιού.

Είναι αδύνατον να φανταστεί κάποιος τι μπορεί να συμβαίνει την στιγμή εκείνη στο εσωτερικό του πλοίου με τους επιβάτες εγκλωβισμένους σε σημεία που μόλις μια ώρα πριν θεωρούνταν προνομιούχα. Μια εσωτερική καμπίνα που παρείχε άνεση σε μια οικογένεια, η οποία σίγουρα θα θεωρείτο ζηλευτή που την κατείχε, τώρα μεταβαλλόταν σε έναν θάλαμο θανάτου!

Γύρω από το «ΕΛΛΑΣ» ή ό,τι έχει απομείνει από αυτό εμφανίζονται άνθρωποι στην επιφάνεια της θάλασσας που φλεγόταν. Ένας λιμενικός αξιωματικός, ο Υποπλοίαρχος Α. Βαγενάς, είδε έναν Βρετανό Ταγματάρχη με τη χλαίνη του να κολυμπάει. Τον ρωτάει αν είναι εντάξει και εκείνος απαντάει ότι δεν έπαθε τίποτα. Στη συνέχεια όμως όταν τον ανεβάζει στη βάρκα βλέπει με φρίκη ότι ανασύρει το μισό σχεδόν σώμα του Βρετανού, ο οποίος έχει υποστεί ακρωτηριασμό αλλά δεν τον έχει αντιληφθεί!

Ο άγνωστος αριθμός των θυμάτων

Για σχεδόν το ένα τρίτο των επιβατών του επιβατηγού ατμόπλοιου «ΕΛΛΑΣ» ο θάνατος ήταν ακαριαίος.

Αυτό το ένα τρίτο αναλογούσε στους εγκλωβισμένους στο εσωτερικό του πλοίου. Κατά κύριο λόγο ήταν οι Αυστραλοί τραυματίες που πρώτους είχαν κατεβάσει. Αλλά και για τους υπόλοιπους η τύχη δεν ήταν καλύτερη.

Οι αιτίες θανάτου ήταν πολλές. Πολυβολισμό των αεροπλάνων, έκρηξη βομβών, πυρκαγιά, ασφυξία, από θραύσματα του ωστικού κύματος ή την κυριότερη αιτία όλων που ήταν ο πνιγμός στη θάλασσα.

Λόγω της τραγικότητας των στιγμών, της καθημερινής καταβύθισης πολλών ελληνικών πλοίων και του χάους που επικρατούσε γενικότερα, ο προσδιορισμός του αριθμού των θυμάτων διαφέρει ανάλογα με την πηγή από 400 έως και 800 άτομα!

Το Ινστιτούτο Ιστορίας Εμπορικής Ναυτιλίας στο βιβλίο με τίτλο “Η εξέλιξη της Ελληνικής Εμπορικής Ναυτιλίας στο πέρασμα των αιώνων” προσδιορίζει τον αριθμό των θυμάτων του ατμόπλοιου “ΕΛΛΑΣ” στους 800, δηλαδή αναφέρει την πλήρη απώλεια των επιβατών του!

Το ατμόπλοιο κάηκε ολοσχερώς αλλά έμεινε στην επιφάνεια τη θάλασσας να επιπλέει μισοβυθισμένο. Τις επόμενες ώρες ένα εξοπλισμένο και επιταγμένο ρυμουλκό, από το φόβο μήπως το πλοίο παρασυρθεί από τα ρεύματα και κλείσει την είσοδο-έξοδο του ελεύθερου ακόμα πειραϊκού λιμανιού, έριξε πέντε βολές στα πλευρά του και το καταβύθισε.

Η απαίτηση των Πειραιωτών

Η καταβύθιση του «ΕΛΛΑΣ» αποτελεί μια τραγική ιστορία μαζικής σφαγής αμάχων που ως προς τις απώλειές του, αναλογεί και μπορεί να καταμετρηθεί μόνο με τους νεκρούς του μεγάλου συμμαχικού βομβαρδισμού της 11^ης Ιανουαρίου 1944. Σε αυτό τον βομβαρδισμό πάνω από 850 Πειραιώτες βρήκαν τραγικό θάνατο.

Όμοια στις 24 Απριλίου 1941 ένας ανάλογος αριθμός αμάχων και τραυματιών Αυστραλών εξαφανίστηκε σε λίγες μόνο στιγμές.

Ωστόσο η καταβύθιση του «ΕΛΛΑΣ» μένει μέχρι σήμερα στο περιθώριο της ιστορίας της πόλης. Καμία επέτειος δεν καθιερώθηκε, καμία τίμηση τόσο στους αμάχους όσο και στους 300 Αυστραλούς και Νεοζηλανδούς που χάθηκαν πολεμώντας για την Ελλάδα. Τι κι αν οι Πειραιώτες, χρόνια τώρα, απαιτούν την ύψωση ενός μνημείου στο λιμάνι, σε περίοπτη θέση ώστε να είναι διακριτό από τους χιλιάδες των τουριστών που το επισκέπτονται καθημερινώς.

Μόνο οι Αυστραλοί ενδιαφέρονται

Κάποια συνεργεία τηλεόρασης από την Αυστραλία έρχονται σποραδικά να καταγράψουν για δικό τους λογαριασμό την καταβύθιση του «ΕΛΛΑΣ». Για να διατηρήσουν τη μνήμη στα δικά τους παιδιά για τη θυσία των Αυστραλών που έπεσαν μαχόμενοι σε ξένα μέτωπα.

Απαίτηση όλων, είναι η ιστορία να εξέλθει της λήθης και ένα μνημείο επιτέλους για το ατμόπλοιο «ΕΛΛΑΣ» να δεσπόζει στο λιμάνι, να θυμίζει και στα δικά μας παιδιά τη θυσία των προγόνων τους. Διότι ο πόλεμος εκείνος δεν ήταν ξένος. Ήταν δικός μας, των πατεράδων μας και των παππούδων μας.

(Η ιστορία της ανάρτησης προέρχεται από το βιβλίο “Ο Πόλεμος των Αμάχων. Οδοιπορικό ιστορίας στον Πειραιά του πολέμου και της κατοχής” των Στέφανου Μίλεση και Κωνσταντίνου Κυρίμη, Εκδόσεις Κυριακίδη, 2022. Στην πρώτη φωτογραφία της ανάρτησης πίνακας που απεικονίζει το ατμόπλοιο “ΕΛΛΑΣ” φιλοτεχνημένος από τον Αντώνη Μιλάνο, Ινστιτούτο Ιστορίας Εμπορικής Ναυτιλίας).