Ο “Επαναστάτης με το ποδήλατο”. Η ιστορία του στρατιωτικού που πολέμησε εναντίον της χούντας στην Παραγουάη, όταν το 80% του στρατού λιποτάκτησε. Το εμβληματικό μυθιστόρημα κυκλοφορεί στα ελληνικά

Το 1980 ο αργεντίνος συγγραφέας Μέμπο Τζαρντινέλι εξέδωσε ένα μυθιστόρημα-σταθμό στη λογοτεχνική ιστορία της Λατινικής Αμερικής.

Το βιβλίο ο «Επαναστάτης με το ποδήλατο» λογοκρίθηκε, απαγορεύτηκε και μετατράπηκε σε ένα από τα πιο «κυνηγημένα» μυθιστορήματα του ισπανόφωνου κόσμου. Ανέδειξε πώς σκοτώθηκαν 15 χιλιάδες δημοκρατικοί πολίτες στην Παραγουάη και εκατοντάδες χιλιάδες εξορίστηκαν.

Το μυθιστόρημα είναι μια ανεκτίμητη συμβολή στον αγώνα για δημοκρατία και ελευθερία.

Ο “Επαναστάτης με το ποδήλατο” κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα και μας ταξιδεύει σε μία από τις πιο σκοτεινές περιόδους της Παραγουάης. Το μήνυμα που συνοδεύει το ταξίδι ωστόσο, είναι «φωτεινό» και πάντα επίκαιρο: “Η επαναστατική φλόγα δε σβήνει ποτέ. Πάντα αναζωπυρώνεται και η επανάσταση ξαναγεννιέται.”

Η πλοκή του μυθιστορήματος ξετυλίγεται μέσα από τα μάτια του Χουάν Μπαρτολομέ Γαΐτε, ενός πρώην αξιωματικού του στρατού της Παραγουάης. Το ημερολόγιο δείχνει 1947 και η χώρα βρίσκεται για μία ακόμα φορά υπό δικτατορικό καθεστώς. Ο Μπαρτόλο, όπως μας συστήνεται ο αφηγητής, είναι παρών σε όλα τα σημαντικά κοινωνικοπολιτικά γεγονότα της εποχής, με αποκορύφωμα την αποτυχημένη απόπειρα ανατροπής της χούντας το 1947.

Το Μάρτιο ομάδες στρατιωτικών με δημοκρατικές πεποιθήσεις συσπειρώθηκαν και ξεσηκώθηκαν κόντρα στο ηγεμονικό καθεστώς. Το κίνημα είχε την υποστήριξη των φιλελεύθερων και κομμουνιστικών οργανώσεων της χώρας, καθώς και μεγάλης μερίδας των πολιτών που ήδη επί μία επταετία ζούσαν υπό καθεστώς τρόμου και καταπίεσης.

Ωστόσο, μετά από 5 μήνες διαρκών εντάσεων και ένοπλων συγκρούσεων, ο απολογισμός ήταν τραγικός για τους εξεγερμένους. Περισσότεροι από 15 χιλιάδες νεκροί και εκατοντάδες χιλιάδες εξόριστοι και κατατρεγμένοι.

Υπολογίζεται ότι κατά τους επόμενους μήνες, 200-400 χιλιάδες άνθρωποι εγκατέλειψαν μαζικά τη χώρα. Το νούμερο αυτό μεταφράζεται σε 30% του συνολικού πληθυσμού και αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα μεταναστευτικά κύματα στην ιστορία της Παραγουάης.

Παράλληλα, περίπου το 80% των στρατιωτικών και των ενστόλων χαρακτηρίστηκαν ως λιποτάκτες. Ένας από αυτούς ήταν κι ο “Επαναστάτης με το ποδήλατο”, ο Μπαρτόλο, ο οποίος κατέφυγε στη βόρεια Αργεντινή.

Ο πραγματικός Μπαρτόλο

Τη δεκαετία του ’70, όταν ο Μέμπο Τζαρντινέλι έκανε τα πρώτα του συγγραφικά βήματα, η Αργεντινή βρισκόταν υπό δικτατορικό καθεστώς. Η πρώτη του απόπειρα να εκδοθεί το “Γιατί απαγορεύτηκαν τα τσίρκα;” χαρακτηρίστηκε ως ανατρεπτική και ο νεαρός συγγραφέας μπήκε στο στόχαστρο των αρχών.

Σταδιακά και προκειμένου να μη ζει μονίμως με τον φόβο, ακολούθησε το δρόμο της αυτοεξορίας στο Μεξικό.

Μαζί του «κουβάλησε» μία μακροσκελή κατάθεση ζωής που πλέον αισθανόταν πιο οικεία από ποτέ, αυτή ενός εξόριστου Παραγουανού, ονόματι Χουάν Μπαρτολομέ Αραούχο. Ο Μέμπο τον είχε γνωρίσει όταν ήταν παιδί, στην γενέτειρά του, την πόλη Τσάκο της βόρειας Αργεντινής. Ο Αραούχο ήταν φίλος του πατέρα του και στις συναντήσεις τους, του εξιστορούσε όλα τα συγκλονιστικά γεγονότα που είχε ζήσει. Τις εμπειρίες του στον στρατό, τα εγκλήματα της χούντας, τα ηθικά διλήμματα, μέχρι και την συμμετοχή του στην οργάνωση της μεγάλης εξέγερσης του ’47.

Ο πατέρας Τζαρντινέλι μετέφερε τις ιστορίες αυτές στο σπίτι και τις διηγούταν στον Μέμπο. Εκείνος ως παιδί εντυπωσιαζόταν μεν, δεν ήταν όμως σε θέση να αντιληφθεί την τεράστια ιστορική αξία των όσων άκουγε.

Όταν πια ενηλικιώθηκε, πέρασε στο πανεπιστήμιο και άρχισε να ενδιαφέρεται για κοινωνικοπολιτικά ζητήματα, θυμήθηκε τον φίλο του πατέρα του. Τον αναζήτησε και του πρότεινε να καταγράψει τις εμπειρίες του.

Έτσι, πέρασε αμέτρητα απογεύματα στην αυλή του Αραούχο, με το μαγνητόφωνο ανοιχτό, να ακούει ιστορίες που φάνταζαν απίστευτες. Ο μόνος όρος που έθεσε ο πρώην στρατιωτικός ήταν να μην αποκαλυφθεί η πραγματική του ταυτότητα. Ο Τζαρντινέλι τον σεβάστηκε και τον τήρησε.

Πέρασαν αρκετά χρόνια έως ότου ο συγγραφέας καταφέρει τελικά να αποτυπώσει τις μαρτυρίες του στο χαρτί. Ήξερε ότι δεν ήθελε να γράψει ένα δημοσιογραφικό ρεπορτάζ, αλλά ούτε και μια βιογραφία.

Η έμπνευση για το πώς να προσεγγίσει την ιστορία, του ήρθε όταν βρέθηκε ο ίδιος στη θέση του αξιωματικού. “Διωγμένος” δηλαδή από τον τόπο του, εξόριστος σε ένα άλλο κράτος της Λατινικής Αμερικής.

Το απαγορευμένο βιβλίο

Ο Μέμπο Τζαρντινέλι ξεκίνησε να γράφει τον “Επαναστάτη με το ποδήλατο” στο Μεξικό, τα πρώτα χρόνια της αυτοεξορίας του, και το ολοκλήρωσε στην Ισπανία στα τέλη πια της δεκαετίας του ’70.

Το βιβλίο κυκλοφόρησε το 1980 και πρόκειται ουσιαστικά για το πρώτο μυθιστόρημα που εξέδωσε ο συγγραφέας, αφού το “Γιατί απαγορεύτηκαν τα τσίρκα;” είχε λογοκριθεί.

Το αναγνωστικό κοινό της Ισπανίας το “αγκάλιασε” αμέσως. Την επόμενη χρονιά κυκλοφόρησε και στο Μεξικό και σταδιακά, αντίτυπά του ξεκίνησαν να διακινούνται παράνομα στην πατρίδα του πρωταγωνιστή και του συγγραφέα. Τόσο στην Αργεντινή, όσο και στην Παραγουάη, υπήρχε δικτατορία. Επομένως, όποιο βιβλίο δεν φερόταν καταφανώς υπέρ του στρατιωτικού καθεστώτος, χαρακτηριζόταν ως “κομμουνιστικό” και λογοκρινόταν.

Κατά τη διάρκεια μιας παρουσίασης του “Επαναστάτη με το ποδήλατο” που πρόσφατα επανεκδόθηκε και στη Λατινική Αμερική, η νυν διευθύντρια του παραγουανού εκδοτικού οίκου, Βιδάλια Σάντσες, διηγήθηκε ένα περιστατικό από την εποχή εκείνη, όταν το βιβλίο είχε πέσει για πρώτη φορά στα χέρια της.

Τότε δούλευε ως πλανόδια πωλήτρια στην Ασουνσιόν, την πρωτεύουσα της Παραγουάης. Μία μέρα, ένας γνωστός της έφερε δέκα αντίτυπα του “Επαναστάτη” λέγοντάς της ότι “μάλλον θα ενδιαφέρει τους πελάτες της”. Το όνομα του συγγραφέα ήταν άγνωστο, το θέμα όμως ήταν δυνατό: μία ζωντανή μαρτυρία από την επανάσταση του ’47.

Πράγματι μέσα σε λίγες ώρες, είχε ξεπουλήσει.

Το ίδιο βράδυ, επιστρέφοντας σπίτι, είδε ένα από τα χαρακτηριστικά κόκκινα βανάκια της παραγουανής αστυνομίας να την περιμένει παρκαρισμένο στην πόρτα της.

«Εσείς πουλάτε ένα βιβλίο με τίτλο ‘Ο επαναστάτης με το ποδήλατο’; Δείξτε το μου», απαίτησε ο αστυνομικός. Η νεαρή γυναίκα αποκρίθηκε ότι είχε πουλήσει όλα τα αντίτυπα. Τότε, εκείνος της έδωσε διορία έως το επόμενο πρωί για να τα βρει και να παρουσιαστεί μαζί με αυτά στο τμήμα. Η Σάντσες κατάφερε να ανακτήσει μόλις τα τρία. Οδηγήθηκε στην αίθουσα ανακρίσεων, όπου τελικά τη γλίτωσε με μερικές απειλές.

«Να είναι η τελευταία φορά που πουλάς ανατρεπτικά και κομμουνιστικά βιβλία!», ήταν τα λόγια του ανακριτή που αποτυπώθηκαν στη μνήμη της.

Ο «Επαναστάτης με το ποδήλατο» δεν έπαψε να κυκλοφορεί. Μέχρι την πτώση της δικτατορίας του παραγουανού Στρέσνερ το 1989 και της στρατιωτικής χούντας στην Αργεντινή το 1983, το βιβλίο είχε ήδη διαβαστεί από εκατοντάδες χιλιάδες Λατίνους, ενώ είχε μεταφραστεί και στα αγγλικά.

Όταν πια άρχισε να κυκλοφορεί ελεύθερα, καθιερώθηκε κι επίσημα ως ένα από τα κλασικά αφηγήματα της ισπανόφωνης λογοτεχνίας.

Πρόκειται για μία ωδή στην ελευθερία, τη δημοκρατία και στον αγώνα που πρέπει να συμμετέχει όποιος θέλει να υπερασπιστεί αυτά τα ιδανικά. Αποτελεί παράλληλα, ένα λογοτεχνικό “διαμάντι”, που ρίχνει φως σε σημαντικά πολιτικά γεγονότα με τρόπο γλαφυρό, συνδυάζοντας δονκιχωτικό ρομαντισμό και ακατέργαστο χιούμορ.

Από τη μία, φέρει όλα τα χαρακτηριστικά ενός κλασικού λατινοαμερικάνικου μυθιστορήματος, από την άλλη όμως, παραμένει σύγχρονο, 40 χρόνια μετά την κυκλοφορία του.

Ο πραγματικός Μπαρτόλο πέθανε στην Ασουνσιόν το 1998. Μέχρι και το θάνατό του, προτίμησε να κρυφτεί πίσω από το προσωπείο που είχε είχε πλάσει ο Τζαρντινέλι στις σελίδες του βιβλίου.

Αντίθετα, ο «επαναστάτης με το ποδήλατο», το άλτερ έγκο του, θα ζει για πάντα στις βιβλιοθήκες εκατομμυρίων αναγνωστών. Η ζωή του αφανούς παραγουανού στρατιωτικού αποτελεί λαμπρό κομμάτι της παγκόσμιας λογοτεχνικής παρακαταθήκης.

Ο “Επαναστάτης με το ποδήλατο” κυκλοφορεί από τις εκδόσεις “Ελληνικά Γράμματα”.

Διαβάστε στη “ΜτΧ”: Το παρασκήνιο του μυθιστορήματος «Οι Αδιάφοροι» του Αλμπέρτο Μοράβια, που έστρωσε το δρόμο για τον Καμύ και τον Σαρτρ. Η καταγγελία για την απάθεια της αστικής τάξης, που επικύρωσε το φασισμό.