Ο Ελληνοεβραίος ήρωας του ’40. Σταμάτησε τους Ιταλούς στην Πίνδο και αιχμαλώτισε εκατοντάδες. Ο θάνατος πάνω στο άλογο

Ένας από τους λιγότερο γνωστούς ήρωες του “Έπους του ’40” ήταν ο Ελληνοεβραίος αξιωματικός, Μαρδοχαίος Φριζής.

Υπήρξε ένας από τους βασικούς συντελεστές της μεγάλης νίκης έναντι των Ιταλών. Ως επικεφαλής του αποσπάσματος Αώου της 8ης Μεραρχίας περικύκλωσε και συνέτριψε την πανίσχυρη μεραρχία “Τζούλια”, ανακόπτοντας την προέλαση των Ιταλών και επιτυγχάνοντας την αναστροφή του μετώπου.

Επίσης, κατά την αντεπίθεση του ελληνικού στρατού στο αλβανικό έδαφος, ανέτρεψε τα τμήματα της ιταλικής μεραρχίας “Μοντένα” και άνοιξε το δρόμο για την κατάληψη της Πρεμετής στις 4 Δεκεμβρίου 1940.

Στις 11:20 το πρωί της επομένης, ενώ βρισκόταν πάνω στο λευκό άλογό του βορειοανατολικά της Πρεμετής, θραύσμα βόμβας ιταλικού αεροπλάνου τον σκότωσε, σε ηλικία 47 ετών.

Ήταν ο πρώτος ανώτερος αξιωματικός που έπεσε νεκρός στο αλβανικό μέτωπο.

Ο πρώτος πεσών αξιωματικός ήταν ο υπολοχαγός Αλέξανδρος Διάκος, που σκοτώθηκε την 1η Νοεμβρίου 1940, υπερασπιζόμενος το ύψωμα Τσούκα.

Είκοσι ημέρες μετά το θάνατό του, η εφημερίδα “Ελεύθερον Βήμα” έγραψε:

“Ο πεσών εις το πεδίον της τιμής συνταγματάρχης Μαρδοχαίος Φριζής […] Ισραηλίτης το θρήσκευμα, αλλά βαθύτατα Έλλην το αίσθημα υπήρξεν εκ των μάλλον διακεκριμένων αξιωματικών του στρατού μας, έσχε δε την υψίστην τιμήν να είνε ο πρώτος ανώτερος Έλλην βαθμούχος, που έπεσεν εις το πεδίον της μάχης“.

Στο φύλλο της 16ης Ιανουαρίου 1941, τα “Αθηναϊκά Νέα” συμπεριέλαβαν τον Φριζή στο “πάνθεον των ηρώων μας” και τον εξήραν διότι “αψηφών τον θάνατον ωδήγησε τους στρατιώτας του εις την δόξαν και την νίκην“.

Ο Φριζής υπήρξε ένας από τους 12.898 Ελληνοεβραίους που υπηρέτησαν στις ένοπλες δυνάμεις κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού Πολέμου. Οι απώλειές τους ανήλθαν σε 513 νεκρούς και 3.743 τραυματίες.

“Ό,τι είναι να γίνει, θα γίνει για όλους”

Ο Μαρδοχαίος ή Μορντεχάι Φριζής γεννήθηκε την Πρωτοχρονιά του 1893 στη Χαλκίδα. Ήταν το ένα από τα συνολικά 12 παιδιά του Ιάκωβου και της Ιόπης Φριζή, απόγονοι Ρωμανιωτών Εβραίων.

Ο πατέρας του προτιμούσε να ασχοληθεί με τις εμπορικές επιχειρήσεις της οικογένειας. Όμως, ο Φριζής είχε όνειρο να σταδιοδρομήσει ως στρατιωτικός. Έδωσε εξετάσεις στη Σχολή Ευελπίδων, αλλά την εγκατέλειψε.

Δύο εκδοχές έχουν γραφτεί σχετικά με αυτό. Σύμφωνα με την πρώτη, επρόκειτο για επιλογή του ίδιου του Φριζή, επειδή δεν πέρασε πρώτος και το θεωρούσε υποτιμητικό. Σύμφωνα με τη δεύτερη, δεν έγινε δεκτός λόγω της εβραϊκής καταγωγής του.

Πέρασε στη Νομική Αθηνών, από την οποία και αποφοίτησε. Ωστόσο, δεν ακολούθησε ποτέ το επάγγελμα του δικηγόρου, γιατί ο πόθος του για το στρατό δεν έφυγε ποτέ.

Σπούδασε στη Σχολή Υπαξιωματικών και εξήλθε αυτής με τον βαθμό του λοχία. Σχεδόν αμέσως προήχθη στο βαθμό του εφέδρου ανθυπολοχαγού, λόγω της πανεπιστημιακής του μόρφωσης.

Ο Φριζής πολέμησε στο Μακεδονικό Μέτωπο κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Διακρίθηκε στα πεδία των μαχών, με αποτέλεσμα να μονιμοποιηθεί με τον βαθμό του ανθυπολοχαγού.

Τον Ιανουάριο του 1919, έλαβε μέρος στην εκστρατεία στην Ουκρανία εναντίον των Μπολσεβίκων και, λίγο αργότερα, στο μέτωπο της Μικρασίας. Κατά την υποχώρηση του ελληνικού στρατού, ο Φριζής πιάστηκε αιχμάλωτος στη Σμύρνη. Εβραίοι που έμαθαν για τη σύλληψή του συγκέντρωσαν χρήματα για να τον απελευθερώσουν.

Όμως, ο Φριζής αρνήθηκε την ελευθερία του λέγοντας: “Ό,τι είναι να γίνει, θα γίνει για όλους“. Ένα χρόνο μετά, αφέθηκε ελεύθερος μαζί με άλλους Έλληνες αξιωματικούς.

Με την επάνοδό του στην Ελλάδα προήχθη σε λοχαγό και εστάλη στο Παρίσι, όπου παρακολούθησε τη Σχολή Πολέμου της Γαλλίας. Μετά την αποφοίτησή του, επέστρεψε στην Ελλάδα και, αφού φοίτησε και στην Ελληνική Σχολή Πολέμου, προβιβάστηκε στο βαθμό του Ταγματάρχη.

Στα τέλη της δεκαετίας του ’30, ο Φριζης προήχθη στο βαθμό του Αντισυνταγματάρχη. Πριν ακόμη κηρυχθεί ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, είχε εκπονήσει σχέδιο απώθησης του εχθρού σε περίπτωση επίθεσης, το οποίο εγκρίθηκε από τον Παπάγο.

“Χάρισε την πρώτη νίκη στα ελληνικά όπλα”

Όταν ξέσπασε ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος, τις πρώτες πρωινές ώρες της 28ης Οκτωβρίου 1940, ο Μαρδοχαίος Φριζής υπηρετούσε ως διοικητής αποσπάσματος στον τομέα Καλαμά-Νεγράδων.

Ορίστηκε διοικητής του αποσπάσματος Αώου της 8ης Μεραρχίας, επικεφαλής της οποίας ήταν ο υποστράτηγος Χαράλαμπος Κατσιμήτρος και αποστολή της η προάσπιση της Ηπείρου.

Στην καθοριστική μάχη της Βοβούσας, ο Φριζής διαδραμάτισε καίριο ρόλο. Δίπλα στη Βοβούσα, βρισκόταν το Βρυσοχώρι απ’ όπου οι Ιταλοί προσπαθούσαν να περάσουν στο Μέτσοβο, σχέδιο που, αν υλοποιείτο, θα είχε ολέθριες συνέπειες.

“Ο ελληνικός στρατός, όμως, με επικεφαλής το Μαρδοχαίο Φριζή, δεν το επέτρεψε, διότι πρώτον κατέστρεψαν τη γέφυρα που βρισκόταν επί του Αώου και δεύτερον οι δυνάμεις τους αμύνθηκαν σθεναρά και δεν επέτρεψαν στο 9ο Σύνταγμα Αλπινιστών να προωθηθεί μέσω του Βρυσοχωρίου προς Μέτσοβο“, είχε αναφέρει στη “ΜτΧ” ο αντισυνταγματάρχης εν αποστρατεία, Αθανάσιος Λάκκας.

Κατά τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του αξιωματικού Γεώργιου Στανωτά στην περιοχή γύρω από το Δίστρατο, ο Φριζής αιχμαλώτισε 700 Ιταλούς αλπινιστές κοντά στην Κόνιτσα. Ήταν οι πρώτοι αιχμάλωτοι των Ελλήνων.

“Οι Ιταλοί είχαν φοβερές απώλειες και από ζώα και από στρατιώτες αλπινιστές. Παρατήσανε κάθε είδος υλικού: κανόνια, όλμους, τρόφιμα, τα πάντα. Ήταν δηλαδή αριστοτεχνική η σύλληψη από το Μαρδαχαίο Φριζή του ελιγμού αυτού, να πιάσει δηλαδή τα μετόπισθεν των Ιταλών, και ήταν αυτή που οδήγησε στη διάλυση της Μεραρχίας“, ήταν το συμπέρασμα του κ. Λάκκα.

Όλοι μιλούσαν για τον Φριζή, που, στις 16 Νοεμβρίου 1940, ελευθέρωσε την Κόνιτσα.

“Αν η Ελλάς χάρισε την πρώτη νίκη στους Συμμάχους, ο Φριζής χάρισε την πρώτη νίκη στα ελληνικά όπλα“, έγραψε χρόνια αργότερα ένας εκ των επιτελών της 8ης Μεραρχίας.

Ο ηρωικός θάνατος πάνω στο άλογό του

Κάτω από αντίξοες καιρικές συνθήκες, οι άνδρες του Φριζή προχώρησαν στο αλβανικό έδαφος και έφτασαν βορειοανατολικά της Πρεμετής. Εκεί δέχονταν επιθέσεις από τα ιταλικά πολεμικά αεροπλάνα.

“Αφιππεύσατε! Πρηνείς εις τα ορύγματα!“, ήταν η εντολή που έδωσε στους στρατιώτες του, ενώ εκείνος παρέμεινε έφιππος συνεχίζοντας να τους εμψυχώνει. Έμεινε ακάλυπτος ώστε με το παράδειγμά του να διατηρήσει τη συνοχή των δυνάμεών του.

“Είχε μείνει ευθυτενής, υπερήφανος, καβάλα στ’ άσπρο άλογό του και περιεφέρετο παντού καθ’ όλην την έκτασιν του μετώπου να ιδή, να πεισθή ότι είχον εξασφαλισθή όλοι οι άνδρες του“.

Το κόστος της επιλογής του να μείνει καβαλάρης ήταν η ίδια του η ζωή. Αποτέλεσε εύκολο στόχο για τους Ιταλούς κι εκείνοι, στις 5 Δεκεμβρίου 1940, τον σκότωσαν ρίχνοντας πάνω του μια βόμβα.

Ο αρχίατρος του στρατού, Βασίλειος Κρεμμύδας, που βρισκόταν νότια της Πρεμετής και είχε εγκαταστήσει ορεινό χειρουργείο στο χάνι Μερτσέκ, έγραψε:

“Στις 5 Δεκεμβρίου, το μεσημέρι, μας ήρθε το κακό μαντάτο πως ο Φριζής σκοτώθηκε, στις 11:20 όταν, έφιππος και κάτω από τα αδιάκοπα σφυροκοπήματα της εχθρικής αεροπορίας, καταγινόταν να εξασφαλίσει τη συνοχή στα τμήματά του“.

Η αναγνώριση και η μεταφορά των οστών στην Ελλάδα και η ελλιπής αναγνώριση

Με το άγγελμα του θανάτου του Φριζή, ο Ιωάννης Μεταξάς έστειλε στη χήρα σύζυγό του και τα τρία παιδιά του συλλυπητήριο τηλεγράφημα και τον ανακήρυξε  “Ήρωα της Ελλάδας”. Ο Φριζής προήχθη σε συνταγματάρχη επ’ ανδραγαθία στις 15 Απριλίου 1941, αναδρομικά από την ημέρα του θανάτου του.

Ελλείψει ραβίνου, ο ηρωικός συνταγματάρχης “διαβάστηκε” από ορθόδοξο ιερέα. Οι στρατιώτες του τον έθαψαν όπως ήταν, με την αιματοβαμμένη του στολή, σε μια ήρεμη γωνιά της αλβανικής γης, κάτω από μια πελώρια βελανιδιά.

Τον Οκτώβριο του 2002, μετά από πολυετείς κι επίμονες έρευνες του γιου του, Ιάκωβου, τα οστά του Μαρδοχαίου Φριζή εντοπίστηκαν, αναγνωρίστηκαν και μεταφέρθηκαν από την Αλβανία στην Ελλάδα. Ο τάφος του βρίσκεται πλέον στο Νέο Εβραϊκό Νεκροταφείο της Σταυρούπολης Θεσσαλονίκης.

Όπως είχε δηλώσει επανειλημμένα ο Ιάκωβος Φριζής, οι μεταπολεμικές κυβερνήσεις δεν τίμησαν επαρκώς τον πατέρα του. Δεν υπάρχει στρατιωτική μονάδα που να φέρει το όνομά του. Η πλειονότητα των Ελλήνων δεν γνωρίζει καθόλου την μεγάλη συνεισφορά του Ελληνοεβραίου συνταγματάρχη στην έκβαση του Ελληνοϊταλικού Πολέμου.

Σύμφωνα με τον ιστορικό Γεώργιο Μαυρογορδάτο, ο Φριζής “θα μπορούσε κάλλιστα να βρίσκεται στη θέση του Κωνσταντίνου Δαβάκη ή δίπλα του” ως θρυλικός ήρωας του αλβανικού μετώπου.

Η παραγνώρισή του από την επίσημη συλλογική κι εθνική μνήμη ενδεχομένως να αποτελεί “σύμπτωμα του υποδόρειου νεοελληνικού αντισημιτισμού”, συμπεραίνει ο Μαυρογορδάτος και συμπληρώνει:

“Έζησε και πέθανε όπως ακριβώς θέλησε ο ίδιος: ως Έλληνας αξιωματικός, ανεξάρτητα από το θρήσκευμά του. Εκτός από ήρωας του ’40, υπήρξε έτσι η πιο συγκλονιστική ιστορική απόδειξη ενός θεωρήματος που παραμένει επίκαιρο εδώ και δύο αιώνες: ότι μπορεί κανείς να ανήκει ολόψυχα στο Ελληνικό Έθνος χωρίς να είναι Χριστιανός Ορθόδοξος“.

Παρακολουθήστε το αφιέρωμα του αρχείου της ΕΡΤ στον Μαρδοχαίο Φριζή (διαθέσιμο και από εδώ):