Ο αρχαίος ναός της Δήμητρας που “ευλογούσε” τη σοδειά. Η σχέση του με την Πορτάρα και τον Παρθενώνα

Σε λοφίσκο πεδιάδας στη θέση «Γύρουλας», νότια του χωριού του Σαγκρίου, δίπλα στο ύψωμα Πλατιά Ράχη, ο Νικόλαος Κοντολέων εντόπισε το 1949 αρχαία ερείπια.

Μετά από ανασκαφές αποδείχτηκε ότι αντιστοιχούσαν σε ναό, που ήταν ολομάρμαρος, από τους τοίχους έως τα κεραμίδια της στέγης. Επρόκειτο για ένα σχεδόν τετράγωνο κτίσμα με πρόναο, δύο θύρες, εγκάρσια τοποθετημένο σηκό και πέντε κίονες στην πρόσοψη και τον σηκό. Χρονολογήθηκε στο 540-530 (ή 530-520) π.Χ.

Ο ναός εντάσσεται στο φιλόδοξο οικοδομικό πρόγραμμα του τυράννου Λύγδαμη, στα χρόνια του οποίου η Νάξος γνώρισε μεγάλη άνθιση σε όλους τους τομείς.

Ο Λύγδαμις κυριάρχησε κατά το τρίτο τέταρτο του 6ου αιώνα π.Χ. και αρχικά ήταν μέρος της ολιγαρχίας, που κυβερνούσε την Νάξο. Στην συνέχεια όμως, εκμεταλλευόμενος την αγανάκτηση που προερχόταν από την συγκέντρωση του πλούτου στα χέρια των ολιγαρχών, στράφηκε εναντίον της ολιγαρχίας και κατέλαβε την εξουσία ως τύραννος με την βοήθεια του συμμάχου του, Πεισιστράτου. 

Κατάφερε να εξορίσει τους πιθανούς του αντιπάλους και επέκτεινε την κυριαρχία του επί γειτονικών νησιών, όπως η Πάρος. Ο φιλόδοξος Λύγδαμις το 530 π.Χ. ξεκίνησε την ανέγερση ενός μεγάλου ναού προς τιμήν του Απόλλωνα, η οποία, ωστόσο, ουδέποτε ολοκληρώθηκε. Η αποκαλούμενη Πορτάρα, το θύρωμα του ναού, στέκει σήμερα ως ένα από τα σημαντικότερα αξιοθέατα της Νάξου.

Το 524 π.Χ., η περίοδος εξουσίας του Λύγδαμη επί της Νάξου έλαβε τέλος. Τον ανέτρεψαν οι Σπαρτιάτες με ταχεία στρατιωτική επέμβαση. Παρόλα αυτά η Νάξος συνέχισε να ακμάζει υπό ένα νέο ολιγαρχικό καθεστώς.

Το 480 π.Χ. πήρε μέρος στη ναυμαχία της Σαλαμίνας με 4 τριήρεις, που ενώ στην αρχή ήταν στο μέρος των Περσών, με πρωτοβουλία του νάξιου τριηράρχη Δημόκριτου, τάσσονται στο πλευρό των Ελλήνων, και μάλιστα διακρίνονται βυθίζοντας πέντε εχθρικά πλοία. Μάλιστα ο Ηρόδοτος αναφέρει σχετικά με τη συμμετοχή, ότι «οι Νάξιοι είναι Ίωνες και κατάγονται από την Αθήνα».

Μετά από την τελική ήττα των Περσών από τους Έλληνες, η Νάξος εξαναγκάστηκε να γίνει μέλος της Αθηναϊκής Συμμαχίας, αφού προηγουμένως καταστράφηκε και πυρπολήθηκε από τον αθηναϊκό στόλο (466 π.Χ.).

Ο Περικλής εγκατέστησε στην Νάξο φρουρά από 500 κληρούχους υπό τον στρατηγό Τολμίδη (453 π.Χ.) προκειμένου να την εκμεταλλευτεί οικονομικά. Μετά το τέλος της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, ύστερα από περίπου ενάμιση αιώνα, η Νάξος υπήρξε έρμαιο των εκάστοτε θαλασσοκρατόρων και ουσιαστικά δεν κατάφερε ποτέ να ανακάμψει και να ξανακερδίσει την παλιά της δόξα και σημασία.

Ο Ναός της θεάς Δήμητρας 

Από την εποχή εκείνη σώζεται το ιερό της Δήμητρας κοντά στο χωριό Σαγκρί, το οποίο έχει εν μέρει αναστηλωθεί. Ο ναός θεωρείται πολύ σημαντικός για την αρχαιολογία, επειδή έχει σωθεί σε καλή κατάσταση και δίνει πολλές πληροφορίες για τον τρόπο κατασκευής και την αρχιτεκτονική των αρχαίων ναών.

Ο ναός είναι εξολοκλήρου χτισμένος από λευκό μάρμαρο σε τετράγωνο σχήμα, με κολώνες τόσο στην πρόσοψη, όσο και στον εσωτερικό του χώρο, ενώ από το αρχαίο υλικό του σώζεται μέχρι σήμερα ποσοστό περισσότερο του 50%.

Ο δίκλιτος ιωνικός ναός αποτελεί τον πρόδρομο της κλασικής Αττικής αρχιτεκτονικής, η οποία έναν αιώνα μετά έδωσε στην ανθρωπότητα τον Παρθενώνα.

Λόγω του ότι η Δήμητρα ήταν θεά της γεωργίας και της γονιμότητας, επιλέχθηκε η συγκεκριμένη τοποθεσία για την οικοδόμηση του ναού σ’ αυτήν την εύφορη κοιλάδα του νησιού.

Ο ναός στο Γύρουλα

Η οροφή του κατασκευάστηκε από μαρμάρινες δοκούς από το επιστύλιο της πρόσοψης ως τον θυραίο τοίχο. Καλύπτονταν από μικρότερες κάθετες δοκούς και μαρμάρινες πλάκες. Αντί ζωφόρου χρησιμοποιήθηκαν οριζόντιες πλάκες που κάλυπταν τις απολήξεις των μεγάλων δοκών προς τα έξω, πάνω από το επιστύλιο.

Η στέγη, σαμαρωτή, έφερε μαρμάρινα κεραμίδια, που άφηναν το φως να διαπερνά. Έτσι, ο χώρος με κλειστές πόρτες και με τον φωτισμό να πέφτει διάχυτο από ψηλά θα πρέπει να ήταν ιδιαίτερα υποβλητικός.

Εσωτερικά οι τοίχοι του πρόναου ήταν επιχρισμένοι με κονίαμα και χρώμα. Ομοίως, οι τομές των κοσμημάτων και τα κυκλικά κιονόκρανα στα φύλλα δεν ήταν ανάγλυφα, αλλά μόνο πολύχρωμα. Σύνδεσμοι και γόμφοι δεν χρησιμοποιήθηκαν, γεγονός που δείχνει ότι οι ντόπιοι τεχνίτες διατήρησαν πιο «παραδοσιακές» τεχνικές.

Θεωρείται πολύ πιθανό να ήταν τελεστήριο για τη Δήμητρα, θεά της γεωργίας και της γονιμότητας, και την Κόρη (Περσεφόνη), ενώ κάποια από τα αναθήματά του δείχνουν ότι δεν αποκλείεται να αποτελούσε αφιέρωμα και στον Απόλλωνα.

Στην ευρύτερη περιοχή του ιερού έχουν εντοπισθεί αρχιτεκτονικά μέλη κτηρίου της αρχαϊκής εποχής το οποίο δεν έχει καταστεί μέχρι στιγμής δυνατό να εντοπιστεί. Δεν φαίνεται να ανήκε στον ναό ως βοηθητικό οικοδόμημα, δεν έχει δηλαδή συσχετισθεί με τον ναό κάποιο βοηθητικό κτήριο, ούτε καν βωμός ή περίβολος. Στο τέλος της κλασικής εποχής, περί τα τέλη δηλαδή του 4ου αι. π.Χ., την έκταση του ιερού σημείωναν όροι.

Μετά τον 3ο αι. π.Χ., δηλαδή αφού έχει διανυθεί ένα ικανό χρονολογικά τμήμα των ελληνιστικών χρόνων, η κατάσταση των αναθημάτων των πιστών, ήτοι οι προσφορές τους, μαρτυρούν ότι η τοπική λατρεία παρακμάζει. Μάλιστα στην Αυτοκρατορική εποχή εντοπίζονται στοιχεία μερικής ερείπωσης του οικοδομήματος.

Στα μέσα του 6ου αι. μ.Χ ένας πρώτος χριστιανικός ναός μετατράπηκε σε χριστιανική Βασιλική. Ο πρόναος έγινε πλευρικός νάρθηκας, η είσοδος ανοίχθηκε δυτικά στον σηκό δημιουργήθηκαν με διπλή κιονοστοιχία τρία κλίτη και το οικοδόμημα επεκτάθηκε προς τα νότια και ανατολικά.

Στα νότια της περιοχής υπήρξε μοναστηριακό συγκρότημα από τον 6ο έως τον 8ο αιώνα. Εντοπίζονται εργαστηριακής εγκαταστάσεις παραγωγής κρασιού, λαδιού και κεραμικών. Η περιοχή εγκαταλείπεται πριν από τον 12ο αι. μ.Χ. και αιώνες μετά μικρότερος ναός, αφιερωμένος Άγιο Ιωάννη Θεολόγο, οικοδομείται στο εσωτερικό της αψίδας της Βασιλικής.

Ο μικρός ναός μεταφέρθηκε ώστε να διεξαχθεί η ανασκαφή.

Με πληροφορίες από  Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων. Φωτογραφικό αρχείο: ©Μηχανή του Χρόνου