Ο Αντώνης του Μαουτχάουζεν, που έγινε ποίημα και τραγούδι. Ποιος ήταν ο ήρωας που ταπείνωσε τον Ναζί βασανιστή του

Ένα από τα πιο γνωστά και επιτυχημένα έργα του μεγάλου Έλληνα μουσικοσυνθέτη, Μίκη Θεοδωράκη είναι η “Μπαλάντα του Μαουτχάουζεν“.

Ο δίσκος περιλαμβάνει τέσσερα μελοποιημένα ποιήματα που γράφτηκαν από τον σπουδαίο θεατρικό συγγραφέα, Ιάκωβο Καμπανέλλη. Ένα από αυτά έχει τον τίτλο “Ο Αντώνης” και αναφέρεται σε ένα υπαρκτό πρόσωπο, σε μια ιστορία γενναιότητας βγαλμένη από τα χρόνια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Από το καλοκαίρι του 1943 έως το Μάιο του 1945, ο Ιάκωβος Καμπανέλλης ήταν φυλακισμένος στο ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης του Μαουτχάουζεν στην Αυστρία. Ήταν ένα στρατόπεδο κολαστήριο, από το οποίο υπολογίζεται ότι 100.000 κρατούμενοι δεν βγήκαν ζωντανοί.

Ο Καμπανέλλης ήταν ένας από τους ελάχιστους επιζώντες. Μετά την απελευθέρωσή του, κατέγραψε τις επώδυνες εμπειρίες του στο βιβλίο “Μαουτχάουζεν“, που εκδόθηκε τον Δεκέμβριο του 1965.

Ένα από τα κεφάλαια του βιβλίου είναι αφιερωμένο σε έναν Έλληνα συγκρατούμενό του. Το όνομά του ήταν Αντώνης Κωνσταντινίδης, πωλητής φρούτων από τους Αμπελόκηπους και είχε τον αριθμό 75521.

– “Αυτό είναι δικό σου”

– “Αυτή είναι η δική μου”

Ο Κωνσταντινίδης βρέθηκε ανάμεσα στους αιχμαλώτους που έζησαν τη φρίκη της αποκαλούμενης “Σκάλας του θανάτου”.

Επρόκειτο για μια σκάλα 186 σκαλοπατιών, η οποία συνέδεε το στρατόπεδο του Μαουτχάουζεν με το λατομείο Βίνερ Γκράμπεν. Οι αιχμάλωτοι εξαναγκάζονταν να την ανεβούν, κουβαλώντας βαριές γρανιτένιες πέτρες και κάτω από αμείλικτη επιτήρηση.

Μια μέρα, κοντά στη μέση της σκάλας, ένας Εβραίος παραπάτησε. Ο Κωνσταντινίδης “τού’ καμε νόημα να πλησιάσει. Κράτησε το δικό του αγκωνάρι με το δεξιό και με τ’ αριστερό ανασήκωσε το αγκωνάρι του Εβραίου”, γράφει ο Καμπανέλλης στο βιβλίο του.

Ο αξιωματικός των Ες Ες τούς αντιλήφθηκε και έσπευσε να τους χωρίσει. Λίγο μετά, η πέτρα έπεσε από τα χέρια του Εβραίου. “Ο Ες Ες τον πλησίασε και του είπε ν’ ανοίξει το στόμα. Ο Εβραίος άνοιξε το στόμα. Ο Ες-Ες έβγαλε το περίστροφο, τό’ χωσε στο στόμα του Εβραίου και πυροβόλησε”.

Κατόπιν, ο Γερμανός στύλωσε τα μάτια του πάνω στον Αντώνη, αλλά ο τελευταίος δεν πτοήθηκε. Πλησίασε το πτώμα του Εβραίου συγκρατουμένου του, ξαναφορτώθηκε την πέτρα του και συνέχισε να ανεβαίνει τη σκάλα.

Ο Γερμανός “πάγωσε” με την ενέργεια του Αντώνη, αλλά δεν έμεινε άπραγος. Για να τον τιμωρήσει, του έδωσε μια πέτρα μεγαλύτερη και βαρύτερη για να κουβαλήσει. Του είπε: “Αυτό είναι δικό σου“.

Τότε ο Αντώνης έψαξε και βρήκε μία πέτρα ακόμα μεγαλύτερη. Απάντησε αφοπλιστικά στον Γερμανό “Αυτή είναι η δική μου” και τη φορτώθηκε.

“Χάλασε το μηχανάκι, κι άμα χαλάσει, κλάψ’ τους!”

Σύμφωνα με τον Καμπανέλλη, ο Αντώνης Κωνσταντινίδης συνέχισε να κουβαλάει “τα πιο βαριά αγκωνάρια” μέχρι το τέλος εκείνης της ημέρας.

“Το στρατόπεδο απ’ άκρη σ’ άκρη μίλαγε για τον Ελληνα τον Αντώνη. Τέτοια νέα αναταράζανε το Μαουτχάουζεν. Ήταν σα μια κρυφή διανομή ελευθερίας”.

Ο ίδιος ο Κωνσταντινίδης δεν πολυμιλούσε για αυτήν την ιστορία. Όταν τον ρωτούσαν πώς και δεν φοβήθηκε την εκτέλεση, απαντούσε:

“Άαα, τον π****η, που νόμιζε πως θα κάτσω να με καβαλήσει“.

Υποστήριζε ότι γλίτωσε, γιατί “από’ κείνη τη στιγμή ο Ες-Ες κάτι έπαθε, χάλασε το μηχανάκι του”. Και με τη λέξη “μηχανάκι” εννοούσε την απανθρωπιά του ναζισμού.

“Τους ανοίγουν το κρανίο και τους βάζουν μέσα το μηχανάκι πού’ χει εφεύρει ο Χίτλερ και τους κάνει ανάποδους. Είδατε ποτέ σας κανέναν Ες Ες να μη σκυλιάσει άμα δει έναν κρατούμενο να βοηθά τον άλλο;“, έλεγε χαρακτηριστικά ο Αντώνης του Μαουτχάουζεν.

Οι κρατούμενοί του του ανταπαντούσαν επίμονα: “Ναι, βρε Αντώνη, αλλά εσένα πώς σου τη χάρισε;“. Αλλά εκείνος τους αποκρινόταν ξανά:

“Αφού σας είπα, χάλασε το μηχανάκι, κι άμα χαλάσει, κλάψ’ τους“

Η ιστορία έγινε ποίημα, μελοποιήθηκε και τραγουδήθηκε σε όλο τον κόσμο

Το “Μαουτχάουζεν” του Καμπανέλλη έγινε αμέσως εκδοτική επιτυχία. Μέχρι και σήμερα, παραμένει ένα έργο ορόσημο της αντιπολεμικής λογοτεχνίας.

Ενώ η έκδοσή του βρισκόταν στα σκαριά, ο Καμπανέλλης έγραψε τέσσερα ποιήματα, σαν μία σμίκρυνση τεσσάρων αντίστοιχων επεισοδίων από το βιβλίο του.

Ένα από τα ποιήματα είχε τον τίτλο “Ο Αντώνης” και είχε τους ακόλουθους στίχους:

Εκεί στη σκάλα την πλατιά

στη σκάλα των δακρύων

στο Βίνερ Γκράμπεν το βαθύ

το λατομείο των θρήνων

Εβραίοι κι αντάρτες περπατούν

Εβραίοι κι αντάρτες πέφτουν,

βράχο στη ράχη κουβαλούν

βράχο σταυρό θανάτου.

Εκεί ο Αντώνης τη φωνή

φωνή, φωνή ακούει

ω καμαράντ, ω καμαράντ

βόηθα ν’ ανέβω τη σκάλα.

Μα κει στη σκάλα την πλατιά

και των δακρύων τη σκάλα

τέτοια βοήθεια είναι βρισιά

τέτοια σπλαχνιά είν’ κατάρα.

Ο Εβραίος πέφτει στο σκαλί

και κοκκινίζει η σκάλα

κι εσύ λεβέντη μου έλα εδώ

βράχο διπλό κουβάλα.

Παίρνω διπλό, παίρνω τριπλό

μένα με λένε Αντώνη

κι αν είσαι άντρας, έλα εδώ

στο μαρμαρένιο αλώνι.

Ο Καμπανέλλης ζήτησε από τον Μίκη Θεοδωράκη να μελοποιήσει τον “Αντώνη” και τα υπόλοιπα τρία ποιήματα: το “Άσμα ασμάτων“, τον “Δραπέτη” και το “Όταν τελειώσει ο πόλεμος“.

Ο Θεοδωράκης, που γνώριζε πολύ καλά τι σημαίνει βασανισμός, δέχθηκε. Με τη μουσική του ανέδειξε ιδανικά τα ποιήματα του Καμπανέλλη.

Όλα μαζί συμπεριλήφθηκαν στο δίσκο “Η Μπαλάντα του Μαουτχάουζεν“. Κυκλοφόρησε το 1966, σε ερμηνεία της Μαρίας Φαραντούρη.

To 1969, η μελωδία του “Αντώνη” έγινε το μουσικό θέμα για το θρυλική ταινία “Ζ” του Κώστα Γαβρά.

Στις αρχές του 21ου αιώνα, η απήχηση του “Αντώνη” έφτασε μέχρι το Αφγανιστάν. Ακούστηκε στην Καμπούλ κατά την απελευθέρωσή της πόλης από τους Ταλιμπάν το 2001, την ώρα που χαιρετούσαν τον κόσμο τα στρατεύματα της Βόρειας Συμμαχίας που εισέρχονταν στην πόλη.

To δημοφιλές πατριωτικό τραγούδι “Watan“, που σημαίνει “Πατρίδα”, έχει βασιστεί στον “Αντώνη” του Θεοδωράκη. Το έχει ερμηνεύσει ο Αμπντούλ Ουάχαμπ Μαντάντι, διάσημος Αφγανός τραγουδιστής και διευθυντής της αφγανικής δημόσιας ραδιοτηλεόρασης για τριάντα χρόνια.

Η καταξίωση της “Μπαλάντας του Μαουτχάουζεν” στο εξωτερικό

Η διεθνής απήχηση της “Μπαλάντας του Μαουτχάουζεν” είναι τεράστια. Έχει χαρακτηριστεί ως το “σημαντικότερο έργο για το Ολοκαύτωμα που γράφτηκε ποτέ” και “ως μια εξαίσια, στοιχειωμένη και παθιασμένη μελωδία που μεταφέρει τα συγκινητικά λόγια του Καμπανέλλη σε ακόμη υψηλότερο επίπεδο”.

Το Μάιο του 1988, με αφορμή τη συμπλήρωση 50 ετών από το άνοιγμα του στρατοπέδου συγκέντρωσης του Μαουτχάουζεν, πραγματοποιήθηκε η παγκόσμια πρεμιέρα της “Μπαλάντας του Μαουτχάουζεν” στις πρώην εγκαταστάσεις του στρατοπέδου.

Επρόκειτο για μία ιστορική συναυλία που συγκέντρωσε δεκάδες χιλιάδες θεατές από όλη την Ευρώπη. Εκτός από τον Θεοδωράκη και τον Καμπανέλλη, το “παρών” έδωσε ο τότε καγκελάριος της Αυστρίας, Φραντς Βρανίτσκι. Ερμηνεύτριες ήταν η Μαρία Φαραντούρη, η Ισραηλινή Ελινόαρ Μοάβ και η Γερμανίδα Γκίζελα Μέι.

Το Μάιο του 1995, με την ευκαιρία της 50ης επετείου από την απελευθέρωση των κρατουμένων του Μαουτχάουζεν, πραγματοποιήθηκε μια ακόμη παρουσίαση του εμβληματικού έργου.

Η παρακαταθήκη που άφησαν πίσω τους τόσο ο Θεοδωράκης όσο και ο Καμπανέλλης ήταν και παραμένει σπουδαία.

Πηγές εικόνων κεντρικής φωτογραφίας: Wikipedia, Youtube και Youtube