Η αμφισβητούμενη θεωρία ότι ο πρώτος Homo Sapiens ήταν ο Αρχάνθρωπος της Χαλκιδικής. Το ανθρώπινο κρανίο και η κόντρα των αρχαιολόγων

Σεπτέμβριος 1960. Σε σπήλαιο των Πετραλώνων της Χαλκιδικής ένας χωριανός βρήκε τυχαία ένα ανθρώπινο κρανίο. Το κρανίο αυτό έμελλε να γίνει το μήλο της έριδος που θα πυροδοτούσε μία πολύχρονη και σφοδρή διαμάχη μεταξύ του κράτους, των ερευνητών του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και του ανθρωπολόγου Άρη Πουλιανού.

Τα Πετράλωνα είναι ένα μικρό ημιορεινό χωριό κοντά στο πρώτο «πόδι» της Χαλκιδικής. Τον Μάιο του 1959, ένας βοσκός από την περιοχή, ο Φίλιππος Χαντζαρίδης, παρατήρησε μία ασυνήθιστη ρωγμή στο έδαφος. Πιστεύοντας ότι επρόκειτο για μία υπόγεια πηγή νερού, φώναξε τους συγχωριανούς του για να σκάψουν.

Βέβαια, πολύ γρήγορα συνειδητοποίησαν ότι αυτό που είχαν ανακαλύψει στην πραγματικότητα ήταν ένα μεγάλο σπήλαιο.

Ενάμιση χρόνο αργότερα, ο Χρήστος Σαρηγιαννίδης, ένας από τους πρώτους που είχε μπει στη σπηλιά όταν ανακαλύφθηκε, εντόπισε ανάμεσα στους σταλαγμίτες ένα κρανίο, το οποίο αποτέλεσε έκτοτε το επίκεντρο του ενδιαφέροντος και της διαμάχης όσων ασχολήθηκαν με το σπήλαιο.

Ο ανθρωπολόγος Άρης Πουλιανός που ασχολήθηκε επί σειρά ετών με το εύρημα, υποστήριξε με πάθος ότι επρόκειτο για τον αρχαιότερο ευρωπαιοειδή πρόγονο του ανθρώπου, και μάλιστα ο πρώτος homo sapiens παγκοσμίως.

Τον ονόμασε “Αρχάνθρωπο” και ήρθε σε ρήξη με συναδέλφους του από τον Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και το Υπουργείο Πολιτισμού σχετικά με την χρονολόγηση  και τις μεθόδους του.

Πρόσφατα ο Δημήτριος Ντάρλας, ως εκπρόσωπος της Υπηρεσίας Αρχαιολογίας – Παλαιοντολογίας του ΥΠΠΟΑ ανακοίνωσε ότι δεν υπάρχει κάποια απόδειξη που να συσχετίζει το  ανθρώπινο κρανίο με τα παλαιολιθικά στρώματα και ότι πιθανότατα αυτό είναι πολύ νεότερο.

Η ανακοίνωση έγινε στο πλαίσιο της 34ης Συνάντησης για το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη.

Ο Πουλιανός μαθαίνει για το εύρημα σε συνέδριο

Το κρανίο αρχικά μεταφέρθηκε στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Από εκεί, η μελέτη του ανατέθηκε στον γερμανό καθηγητή Μπράιντιγκερ, ο οποίος παρουσίασε τα πορίσματά του στο  7^ο Διεθνές Συνέδριο Ανθρωπολογίας στη Μόσχα τον Αύγουστο του 1964.

Κατά τον Μπράιντιγκερ, το κρανίο πιθανότατα είχε πέσει στη σπηλιά από κάποια ρωγμή και η ηλικία του δεν ξεπερνούσε τα 70.000 χρόνια.

Παρόλα αυτά, ήταν ένα εύρημα ύψιστης σημασίας. Μέχρι τότε, ο ελλαδικός χώρος θεωρούταν «ανθρωπολογικά νεκρός», καθώς ποτέ δεν είχαν εντοπιστεί άλλα παλαιοντολογικά απολιθώματα. Επιπλέον, οι επιστήμονες θεωρούσαν ότι η Ελλάδα είχε αρχίσει να κατοικείται από ινδοευρωπαϊκούς πληθυσμούς μόλις λίγες χιλιάδες χρόνια πριν. Κυριαρχούσε , δηλαδή, η πεποίθηση ότι οι Έλληνες δεν αποτελούσαν αυτόχθονο φύλο.

Παρών στο συνέδριο της Μόσχας ήταν κι ένας έλληνας ανθρωπολόγος. Ο Άρης Πουλιανός, γεννημένος στην Ικαρία, είχε από χρόνια φύγει στο εξωτερικό για να ειδικευτεί στο αντικείμενο της ανθρωπολογίας. Μετά τον εμφύλιο, στον οποίο είχε συμμετάσχει και πολεμήσει στο πλευρό του ΔΣΕ, μετέβη στη Νέα Υόρκη, όπου σπούδασε βιολογία. Ύστερα, πήγε στη Μόσχα προκειμένου να ειδικευτεί στο μεγάλο του πάθος, τη μελέτη της ανθρώπινης εξέλιξης.

Όταν έμαθε για το ιστορικό εύρημα κι άκουσε προσεκτικά τη μελέτη του γερμανού συναδέλφου του, τον πλημμύρισε η επιθυμία να δει με τα μάτια του το σπήλαιο και να το ερευνήσει με τις δικές του μεθόδους. Έτσι, τον Ιανουάριο του 1965 άφησε πίσω του τη ρωσική πρωτεύουσα και βρέθηκε στα Πετράλωνα.

Η θεωρία για τον «Αρχάνθρωπο των Πετραλώνων»

Αρχικά, ο Πουλιανός, με τη βοήθεια των κατοίκων, κατέβηκε με φανάρια στο σπήλαιο. Παρατήρησε τους σταλακτίτες, τους σταλαγμίτες, τη δομή και τα τοιχώματά του. Η θεωρία που ανέπτυξε ήταν πολύ διαφορετική από εκείνη του Γερμανού.

Ήταν πεπεισμένος ότι το κρανίο ανήκε σε άνθρωπο που κατοικούσε στη σπηλιά εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν. Έμενε να το επιβεβαιώσει μελετώντας και το ίδιο το απολίθωμα.

Πήγε στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, όπου του έδωσαν την άδεια να διεξαγάγει τις μελέτες του. Το πόρισμα που έβγαλε ήταν μια μεγάλη ανατροπή.

Ο Πουλιανός ισχυρίστηκε ότι ο Πετραλώνειος άνθρωπος ήταν τουλάχιστον 700 χιλιάδων ετών και διέθετε αναπτυγμένη νοημοσύνη και έναρθρο λόγο.

Η εκτίμηση αυτή στηρίχτηκε στο μέγεθος του εγκεφάλου του, την ύπαρξη οστέινων και λίθινων εργαλείων στη σπηλιά – καταφύγιο, αλλά και στη χρήση φωτιάς. Όταν πέθανε ήταν περίπου 30 με 35 ετών – ηλικιωμένος για τα δεδομένα της εποχής– και είχε ύψος 1,50. Πιθανότατα είχε καταφύγει στο σπήλαιο για να προστατευτεί από κάποιον μεγάλο παγετώνα της περιόδου.

Η ηλικιακή εκτίμηση των επτακοσίων χιλιάδων χρόνων από τον θάνατό του ταίριαζε , σύμφωνα με τον Πουλιανό, και με τα 34 στρώματα των τοιχωμάτων του σπηλαίου. Το ενδέκατο, όπου εντοπίστηκε το κρανίο, τοποθετήθηκε χρονικά από τον Πουλιανό στην Κρήνεια Περίοδο, δηλαδή περίπου επτακόσιες πενήντα χιλιάδες χρόνια πριν. 

Επιπλέον, η στάχτη που υπήρχε ανάμεσα στους σταλαγμίτες χρονολογήθηκε στο ένα εκατομμύριο χρόνια, γεγονός που αποδείκνυε με σιγουριά την ανθρώπινη παρουσία στο σημείο την περίοδο εκείνη.

Ο Πουλιανός ονόμασε τον Πετραλώνειο άνθρωπο, «Αρχάνθρωπο»

Εάν οι εκτιμήσεις του Έλληνα επιστήμονα ήταν σωστές, τότε επρόκειτο για τον αρχαιότερο ευρωπαιοειδή πρόγονο που είχε βρεθεί ως τότε, αλλά και τον πρώτο homo sapiens παγκοσμίως.

Αυτό θα κατέρριπτε τη θεωρία περί αφρικανοκεντρικής προέλευσης του ανθρώπινου είδους. Άλλωστε, και τα χαρακτηριστικά ακόμα του αρχανθρώπου διέφεραν πολύ από αυτά των Αφρικανών «συγχρόνων» του. Επρόκειτο ξεκάθαρα για αυτόχθονα πρόγονο της καυκάσιας φυλής.

Για να ενισχύσει τη θεωρία του, ο Πουλιανός κάλεσε διακεκριμένους επιστήμονες από την Ιαπωνία και την Αμερική. Ο Ιάπωνας καθηγητής Μοτόζι Ικέγια, κορυφαίος πυρηνικός φυσικός, επισκέφθηκε το σπήλαιο πέντε φορές και για να εφαρμόσει την πρωτοποριακή μέθοδο του παλαιομαγνητισμού. Εν τέλει επιβεβαίωσε τους ισχυρισμούς του Πουλιανού.

Η αντιδικία με το ελληνικό κράτος

Ο Άρης Πουλιανός, κατέχοντας τη θέση του επικεφαλής της Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδος, διενήργησε τις έρευνές του σε βάθος πολλών ετών. Έχοντας εξασφαλίσει την άδεια από το ΚΑΣ (Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο) έκανε ανασκαφές στο σπήλαιο, μελέτησε διεξοδικά τα πετρώματα και επένδυσε μεγάλο μέρος της περιουσίας του προκειμένου να το κάνει επισκέψιμο.

Το φωταγώγησε, διαμόρφωσε το «μαυσωλείο», όπως ονόμαζε τον χώρο που βρέθηκε το κρανίο, με ομοιώματα των παλαιολιθικών κατοίκων του και χρηματοδότησε τη δημιουργία ενός μικρού μουσείου όπου θα εκθέτονταν όλα τα ευρήματα.

Η αμφισβήτηση και η δικαστική διαμάχη για τον Αρχάνθρωπο

 Ωστόσο, υπήρχαν αντιρρήσεις για τις ανακοινώσεις του ανθρωπολόγου. Αρχικά, οι γεωλόγοι του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, έχοντας κάνει χρήση της χημικής μεθόδου της ισολευκίνης των οστών, ήταν πεπεισμένοι ότι η ηλικία του Αρχανθρώπου δεν ξεπερνούσε τα 200 χιλιάδες χρόνια.

Αμφισβητούσαν τις τεχνικές του Πουλιανού και χαρακτήριζαν την ενασχόλησή του με το σπήλαιο ως αντιδεοντολογική. Άλλωστε, όταν του χορηγήθηκε για πρώτη φορά άδεια  για να μελετήσει το σπήλαιο το 1968, οι έρευνες του πανεπιστημίου είχαν ήδη κλείσει οκτώ χρόνια.

Η αντιπαράθεση έφτασε μέχρι τα δικαστήρια. Αρχικά, ο Πουλιανός κατέθεσε μήνυση εναντίον πέντε προσώπων για συκοφαντική δυσφήμιση.

Τα πρόσωπα αυτά ήταν ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Ιωάννης Μελέντης, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Μιχάλης Δερμιτζάκης, ο γενικός γραμματέας της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας Γρηγόρης Παπαδόπουλος, ο δημοσιογράφος Θανάσης Αντωνόπουλος και ο γενικός γραμματέας της Ελληνικής Ανθρωπολογικής Εταιρείας Θεόδωρος Σκούρας.

Σύμφωνα με τον Πουλιανό, είχε θιχτεί δημόσια η επιστημονική του υπόληψη, αλλά και η προσωπικότητά του. Ωστόσο, η διαμάχη έληξε με τη δικαστική ήττα του επιστήμονα.

Λίγους μήνες αργότερα, το καλοκαίρι του 1983, ο Πουλιανός και η ομάδα του εκδιώχθηκαν δια της βίας από το σπήλαιο των Πετραλώνων.

Παράλληλα, το Υπουργείο Πολιτισμού εμπόδισε την περαιτέρω ανανέωση της άδειας της Ανθρωπολογικής Εταιρείας για ανασκαφές και μελέτες. Το χάσμα των επιστημονικών απόψεων μεταξύ του Πουλιανού και της αντιμαχόμενης ομάδας παλαιοντολόγων έμοιαζε αγεφύρωτο και όσο περνούσε ο καιρός το σπήλαιο κινδύνευε να μετατραπεί σε «πεδίο μάχης».

Ο Πουλιανός επέμεινε στους ισχυρισμούς του και κατέφυγε στο Συμβούλιο της Επικρατείας. Ακολούθησαν πολυετείς και πολυδάπανοι δικαστικοί αγώνες του ίδιου εναντίον της Πολιτείας. Εν τέλει, δικαιώθηκε και το 1997 του επιτράπηκε να μπει και πάλι στο σπήλαιο.

Ο 73χρονος πλέον άντρας, κατήγγειλε ότι κατά τη διάρκεια της απουσίας του, οι καθηγητές του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχαν αναλάβει τη σπηλιά είχαν εξαφανίσει πολλά από τα ευρήματα. Μεταξύ αυτών βρίσκονταν και κάποια ανθρώπινα οστά που πιθανολογούσε ότι ανήκαν στον Αρχάνθρωπο.

Υποστήριξε, μάλιστα, ότι αυτό γινόταν σκόπιμα και εν γνώσει της ελληνικής κυβέρνησης. Ακολούθησε νέα δικαστική διαμάχη και το 2011 το σπήλαιο και το μουσείο πέρασαν στην αποκλειστική αρμοδιότητα του Υπουργείου Πολιτισμού.

Το σπήλαιο σήμερα

Τελικά, στον Πουλιανό δεν επιτράπηκε να ξαναπλησιάσει το σπήλαιο με την ιδιότητα του ερευνητή. Πλέον το όνομά του δεν αναφέρεται πουθενά, ούτε καν στο μουσείο που ίδρυσε ο ίδιος. Οι απόψεις του έχουν απορριφθεί πλήρως από το ελληνικό κράτος και πλέον έχει κυριαρχήσει το πόρισμα του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης για το  αμφιλεγόμενο κρανίο.

Σήμερα, το σπήλαιο είναι προσβάσιμο στο κοινό. Η αρχική είσοδός του έχει σφραγισθεί εξαιτίας των διαβρώσεων κι έχει ανοιχτεί μία τεχνητή. Η θερμοκρασία εντός του σπηλαίου παραμένει σταθερή στους 17 βαθμούς Κελσίου, χειμώνα – καλοκαίρι.

Στο μουσείο που βρίσκεται ακριβώς δίπλα εκτίθενται οστά ζώων που βρέθηκαν στο σπήλαιο, γλυπτές αναπαραστάσεις των ζώων αυτών και πρωτόγονα εργαλεία από χαλαζία. Εκτίθενται ακόμα οι αρχαιότερες στάχτες του κόσμου, καθώς και ένα αντίγραφο του κρανίου του αρχανθρώπου των Πετραλώνων.

Η σύγχρονη ανασκαφή επιβεβαίωσε τη χρήση του σπηλαίου από τον άνθρωπο

Η αρχαιολογική σκαπάνη χρηματοδοτήθηκε στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος ΕΣΠΑ το 2019  για την «Ανάδειξη του σπηλαίου Πετραλώνων και αναβάθμιση των υποδομών του».

Οι ανασκαφικές εργασίες πραγματοποιήθηκαν από το ΥΠΠΟΑ (πέρασε στη δικαιοδοσία του το 2011) με τη διαμόρφωση του χώρου και την διαπλάτυνση του διαδρόμου. Εκεί η αφαίρεση των χωμάτων αποκάλυψε μια πλούσια στρωματογραφία και εντοπίστηκαν διάφορα είδη πετρωμάτων, όπως χαλαζίας, βωξίτης, ασβεστόλιθος και πυριτόλιθος.

Τα ευρήματα ήταν πολλά οστέινα (σπασμένα ανθρώπινα αποφάγια, γνάθοι που φέρουν εγχαράξεις από λίθινα εργαλεία – ίχνη σφαγής κ.α.) και ακόμη περισσότερα λίθινα κατάλοιπα (εργαλεία, οδοντωτά, εγκοπές, ξέστρα). Αυτά οδηγούν τους επιστήμονες στο συμπέρασμα ότι η ανθρώπινη παρουσία πρέπει να θεωρείται βέβαιη στο εσωτερικό του σπηλαίου και μάλιστα σε βάθος χρόνου, ενώ αυτή εναλλάσσεται και με την παρουσία ζώων που σημαίνει ότι το σπήλαιο χρησίμευε εναλλακτικά και ως καταφύγιο σαρκοβόρων σε ορισμένες περιόδους.

Χρονολογικά επιβεβαιώθηκε ότι πρόκειται για μια αρχαιολογική θέση της κατώτερης παλαιολιθικής εποχής. Με βάση τις λίγες έως τώρα χρονολογήσεις τα αρχαιολογικά στρώματα τοποθετούνται σε 530000 χρόνια και πλέον.

Αν επιβεβαιωθούν αυτές οι ηλικίες η περίοδος κατοίκησης του σπηλαίου αντιστοιχεί στο εσωτερικό στάδιο 14 (όπως το ονομάζουν οι επιστήμονες) και προγενέστερα. Επίσης, αν η ηλικία του επιφανειακού σταλαγμίτη επιβεβαιωθεί θα γνωρίζουμε με ασφάλεια το τέλος της χρήσης του σπηλαίου, δεν γνωρίζουμε όμως με βεβαιότητα την αρχή της κατοίκησής του.

Για να εξακριβωθεί πότε ανιχνεύεται για πρώτη φορά η ανθρώπινη παρουσία στο σπήλαιο, είναι απαραίτητη η συνέχιση της ανασκαφής. Ωστόσο, σύμφωνα με τα μέχρι τώρα δεδομένα οι αρχαιολόγοι δεν έχουν κάποια απόδειξη που να συσχετίζει το γνωστό ανθρώπινο κρανίο με τα αρχαιολογικά στρώματα, πιθανότατα μάλιστα αυτό να είναι πολύ νεότερο.

Τώρα, αναμένονται τα αποτελέσματα των μελετών και των εργαστηριακών αναλύσεων προκειμένου να αποτυπωθούν με περισσότερες λεπτομέρειες οι περίοδοι κατοίκησης το κλίμα και άλλα στοιχεία. Η ανακοίνωση έγινε στο πλαίσιο της 34ης Συνάντησης για το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη από τον Δημήτριο Ντάρλα, εκπρόσωπο της Υπηρεσίας Αρχαιολογίας – Παλαιοντολογίας του ΥΠΠΟΑ.

Διαβάστε στη “ΜτΧ”: Η τεράστια αρκούδα των σπηλαίων ξεπερνούσε τα 2,5 μέτρα ύψος, αλλά εξοντώθηκε από τους Νεάτερνταλ. Απολιθώματά της εντοπίστηκαν στο Πέραμα Ιωαννίνων. Πώς ανακαλύφθηκε