Ντοκουμέντα. Ο Πόλεμος του 1897 ήταν το πρώτο ιστορικό γεγονός που καταγράφηκε στα κινηματογραφικά επίκαιρα (Σπάνια Βίντεο)

Ο Ελληνοτουρκικός Πόλεμος του 1897 είναι το πρώτο ιστορικό γεγονός, συμβάντα του οποίου αποτυπώθηκαν σε κινηματογραφικές λήψεις, αλλά και τα οποία αναπαραστάθηκαν στον κινηματογράφο. Οι λήψεις των πραγματικών συμβάντων είναι σήμερα χαμένες. Όμως, πρόσφατα ανακαλύφθηκαν δύο ταινίες των πρώτων επικαίρων που αναπαριστούν μάχες αυτού του πολέμου.

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Πρώτες κινηματογραφικές λήψεις στην Ελλάδα

Οι παλαιότερες γνωστές κινηματογραφικές λήψεις από τα Βαλκάνια χρονολογούνται στο 1905 και έγιναν από τους αδελφούς Μανάκη από τα Γρεβενά σε περιοχές που ήταν ακόμη τουρκοκρατούμενες. Στην ανεξάρτητη Ελλάδα, η παλαιότερη κινηματογραφική λήψη που έχει διασωθεί είναι από τη Μεσό-Ολυμπιάδα του 1906.

Επίσης, οι πρώτες λήψεις από πόλεμο είναι από τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο, 15 χρόνια μετά τον Πόλεμο του 1897.

Ο Πόλεμος του 1897 στον κινηματογράφο

Όταν τον Απρίλιο του 1897 ξέσπασε ο ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897, είχαν περάσει μόλις 16 μήνες από τις 28 Δεκεμβρίου 1895 όταν οι αδελφοί Λυμιέρ έκαναν στο Παρίσι την πρώτη προβολή ταινιών τους σε θεατές που πλήρωσαν εισιτήριο.

Έτσι, η νέα αυτή τεχνολογία ήταν ακόμη πολύ πρόσφατη.

Οι λίγες ταινίες που είχαν γυριστεί είχαν διάρκεια το πολύ ενός λεπτού. Για παράδειγμα, η πρώτη ταινία των Λυμιέρ δείχνει την έξοδο των εργατών από το εργοστάσιό τους. Παρά ταύτα, είχαν αρχίσει να κινηματογραφούνται και διάφορες εκδηλώσεις όπως αθλητικοί αγώνες, ιπποδρομίες κ.ά.

Έτσι προκαλεί εντύπωση ότι στις αρχές του 1897 στην Ελλάδα βρισκόταν ένας Βρετανός δημοσιογράφος, ονόματι Βιλλιέρς, που είχε μαζί του μία από τις πρώτες κινηματογραφικές κάμερες. Όταν ξέσπασε ο πόλεμος, πήγε στο μέτωπο απ’ όπου τράβηξε διάφορες λήψεις. Αυτές είναι σήμερα χαμένες.

Οι λήψεις που έχουν διασωθεί με θέμα τον Πόλεμο του 1897 που γνωρίζουμε δεν είναι από τις ίδιες τις μάχες, αλλά αναπαραστάσεις τους για τα επίκαιρα. Παραγωγός και σκηνοθέτης τους ήταν ο Γάλλος Ζώρζ Μελιέ, ο δεύτερος πρωτοπόρος του κινηματογράφου μετά τους αδελφούς Λυμιέρ. Είχε αγοράσει απ’ αυτούς την πατέντα της νέας εφεύρεσης μόλις ένα χρόνο αφότου ξεκίνησαν να γυρίζουν τις δικές τους ταινίες.

Τα πρώτα «επίκαιρα»

Ο Μελιέ ήταν ο πρώτος στην ιστορία που σκέφθηκε να αναπαραστήσει μέσω του κινηματογράφου σημαντικά γεγονότα της επικαιρότητας. Αυτές τις λήψεις θα τις έπαιζε στη συνέχεια στους πρώτους κινηματογράφους στον κόσμο σαν «επίκαιρα».

Μάλιστα, το 1897 έκλεισε συμφωνίες για να προβάλει τις ταινίες του και εκτός Γαλλίας, στις ΗΠΑ, τη Βρετανία κ.α. Κατά σύμπτωση, ο ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897 έτυχε να είναι το πρώτο γεγονός της επικαιρότητας που ο Μελιέ απαθανάτισε στα «επίκαιρα».

Συνολικά γύρισε τέσσερις ταινίες που κάλυπταν τις βασικές φάσεις του ελληνοτουρκικού πολέμου. Αυτές είναι σε χρονολογική σειρά:

Η Επανάσταση στην Κρήτη. Κεντρικό θέμα της ταινίας είναι οι σφαγές αμάχων Ελλήνων από Τούρκους ατάκτους. Αρχικός τίτλος του Μελιέ: «Σφαγές στην Κρήτη». Σύμφωνα με την περιγραφή ενός θεατή της ταινίας, αρχικά δείχνει τρεις Τούρκους να πυροβολούν στον τοίχο ενός σπιτιού. Στη συνέχεια ένας απ’ αυτούς σπάει την πόρτα με το κοντάκιο του όπλου του και μπαίνει μέσα.

Βγαίνοντας έχει στην αγκαλιά του μία όμορφη Ελληνίδα που ωρύεται και κλαίει. Τότε από ένα από τα παράθυρα του σπιτιού ένας γέρος, προφανώς ο πατέρας της κοπέλας, φωνάζει στον Τούρκο που έχει την κοπέλα. Όμως ένας άλλος που είναι δίπλα στο παράθυρο κόβει με τη χατζάρα του το κεφάλι του γέρου. Αυτό πέφτει κάτω έξω από το σπίτι. Ο Μελιέ σε αυτό το σημείο έκανε ένα από τα πρώτα του εφέ που εντυπωσίαζαν τους θεατές και έγιναν σήμα κατετεθέν των ταινιών του. 

Η Μάχη του Τυρνάβου. Κεντρικό θέμα της ταινίας είναι η αντίσταση μερικών Ελλήνων στρατιωτών που οχυρώθηκαν σ’ ένα από τα σπίτια του οικισμού. Αρχικός τίτλος του Μελιέ: «Η Παράδοση του Τυρνάβου στα στρατεύματα του Σουλτάνου»

Ο βομβαρδισμός της Πρέβεζας από τον ελληνικό στόλο.

Κεντρικό θέμα της ταινίας είναι ο βομβαρδισμός της Πρέβεζας από ένα από τα ελληνικά πλοία, το «Βασιλεύς Γεώργιος». Αυτό δέχεται πυρά από ένα τουρκικό παράκτιο πυροβόλο και τραυματίζεται ο επικεφαλής Έλληνας αξιωματικός. Αρχικός τίτλος του Μελιέ: «Κατά θάλασσα μάχη στην Ελλάδα»

Η Μάχη των Φαρσάλων.

Κεντρικό θέμα της ταινίας είναι η εκτέλεση ενός Έλληνα κατασκόπου από τους Τούρκους. Αρχικός τίτλος του Μελιέ: «Εκτέλεση ενός κατασκόπου»

Οι «ταινίες του πολέμου»

Οι τέσσερις ταινίες γυρίστηκαν από τον Μελιέ το 1897 σε στούντιο στο Παρίσι ή στον κήπο του σπιτιού του στο Σεντ-Ντενίς. Από αναφορές στον γαλλικό τύπο της εποχής γνωρίζουμε ότι προβλήθηκαν το 1897 ενώ ο πόλεμος στην Ελλάδα ακόμη μαινόταν.

Όλες θεωρούνταν χαμένες μέχρι που πριν από μερικά χρόνια ιστορικοί του κινηματογράφου ανακάλυψαν δύο απ’ αυτές, την «Παράδοση του Τυρνάβου» και τη «Μάχη κατά θάλασσα». Ακόμη και για τις δύο άλλες που είναι σήμερα χαμένες, γνωρίζουμε λεπτομέρειές τους από καταγεγραμμένες περιγραφές των σκηνών τους.

Και οι δύο ταινίες που έχουν διασωθεί είναι κάτι λιγότερο από ένα λεπτό η καθεμιά. Όπως όλες τις ταινίες της εποχής είναι βωβές και ασπρόμαυρες. Έχουν μεγάλη σημασία για την ιστορία του κινηματογράφου καθώς σε αυτές για πρώτη φορά εφαρμόστηκαν τεχνικές και καινοτομίες του κινηματογράφου που στη συνέχεια υιοθετήθηκαν και από άλλους κινηματογραφιστές.

Αποτελούν τις πρώτες κινηματογραφικές λήψεις στην ιστορία που αφορούν, όχι μόνο μάχες, αλλά σημαντικά γεγονότα, έστω και αν είναι αναπαραστάσεις και όχι λήψεις των πραγματικών γεγονότων.

Η προβολή αυτών ταινιών έγιναν με διαφορετικούς τίτλους σε ευρωπαϊκές χώρες και στις ΗΠΑ. Προκάλεσαν μεγάλη εντύπωση αφού δεν έδειχναν απλά κινούμενες εικόνες ανθρώπων όπως έκαναν οι προηγούμενες ταινίες, αλλά αναπαριστούσαν γεγονότα τα οποία ήταν στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων

Από αναφορές που έχουμε, σε πολλές προβολές αφηνόταν να εννοηθεί ότι ήταν κινηματογραφική καταγραφή των πραγματικών γεγονότων του ελληνοτουρκικού πολέμου. Οι περισσότεροι θεατές πίστευαν ότι παρακολουθούσαν τα αληθινά γεγονότα.

«Παράδοση του Τυρνάβου»

Πηγή έμπνευσης της ταινίας είναι μία από τις πρώτες μάχες του πολέμου. Στις 11 Απριλίου 1897 (παλαιό ημερολόγιο) οι Τούρκοι με επικεφαλής τον στρατηγό Ετέμ Πασά εισέβαλαν στην Ελλάδα μέσω των στενών της Μελούνας. Την επόμενη μέρα, 12 Απριλίου, οι Τούρκοι νίκησαν τον ελληνικό στρατό στον Τύρναβο αναγκάζοντάς τον να υποχωρήσει στα Φάρσαλα, όπου προσπάθησε να δημιουργήσει νέα αμυντική γραμμή.

Η ταινία δείχνει τρεις Έλληνες στρατιώτες να αμύνονται μέσα από τον τοίχο της αυλής ενός σπιτιού εναντίον των επιτιθέμενων Τούρκων.

Κάποια στιγμή στην ταινία, εμφανίζονται άλλοι δύο Έλληνες στρατιώτες που τους ενισχύουν.

Όμως, οι υπέρτερες τουρκικές δυνάμεις καταφέρνουν να εισέλθουν στον αύλειο χώρο. Κάποιοι σκαρφαλώνουν από μία σκάλα που τοποθέτησαν στον τοίχο, και άλλοι μέσα από την πόρτα που έσπασαν. Στη συνέχεια, οι Έλληνες στρατιώτες οχυρώνονται στο σπίτι απ’ όπου συνεχίζουν να αντιστέκονται πυροβολώντας τους Τούρκους στην αυλή. Τότε ένας απ’ αυτούς ανατινάζει την πόρτα του σπιτιού με δυναμίτη και οι Τούρκοι εισέρχονται σε αυτό. Την ίδια ακριβώς στιγμή, ένας πυροβολισμός από Έλληνα χτυπά τον επικεφαλής Τούρκο αξιωματικό καθώς παρακινεί τους άνδρες του να μπουν στο σπίτι και τον σωριάζει κάτω.

Η σκηνή αυτή μάχης είναι άκρως ρεαλιστική ακόμη και σήμερα. Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι όταν προβλήθηκε το Μάιο του 1897, ήταν πρώτη φορά που στον κινηματογράφο απεικονίστηκε σκηνή μάχης.

Έτσι είναι δικαιολογημένος ο θαυμασμός τόσο των θεατών όσο των κριτικών για την ταινία αυτή. Ιδιαίτερα τονίζεται ο ηρωισμός των Ελλήνων στρατιωτών και ο πειθαρχημένος τρόπος που πολεμούν.

Αντίθετα, οι Τούρκοι απεικονίζονται να εφορμούν ως μπουλούκι και πολεμούν ως άτακτοι. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε κάποιες χώρες η ταινία προβλήθηκε με τον τίτλο «Τελευταία αντίσταση Ελλήνων στρατιωτών», τονίζοντας το ηρωικό στοιχείο.

«Κατά θάλασσα μάχη στην Ελλάδα».

Η δεύτερη γνωστή ταινία του Ζωρζ Μελιέ για τον Πόλεμο του 1897 δεν έχει το ηρωισμό των Ελλήνων στρατιωτών της «Παράδοσης του Τυρνάβου». Όμως, είναι εξ’ ίσου ενδιαφέρουσα. Δείχνει μία ομάδα Ελλήνων ναυτών και ένα αξιωματικό στο πυροβόλο ενός πολεμικού πλοίου.

Σε κάποιες πηγές αυτό καταγράφεται ως «Βασιλεύς Γεώργιος». Οι Έλληνες ναύτες ανοίγουν πυρ εναντίον του τουρκικού φρουρίου στην Πρέβεζα στο ξεκίνημα του ελληνοτουρκικού πολέμου, ενώ ο αξιωματικός παρακολουθεί μ’ ένα τηλεσκόπιο τις βολές. Στο τέλος, το πυροβόλο δέχεται μία απευθείας βολή από κάποιο από τα τουρκικά πυροβόλα και τραυματίζεται ο αξιωματικός.

Το πιο πρωτότυπο χαρακτηριστικό της ταινίας είναι η χρήση ενός από τα πρώτα εφέ στην ιστορία του κινηματογράφου. Η σκηνή είχε γυριστεί στον κήπο του σπιτιού του Μελιέ. Είχε κανονίσει να μπει το σκηνικό που αναπαριστούσε το πυροβόλου του ελληνικού πλοίου πάνω σε μία πλατφόρμα που κινούνταν. Με τον τρόπο αναπαριστούσε τις κινήσεις του πλοίου σε μία φουρτουνιασμένη θάλασσα. Σήμερα το εφέ αυτό μπορεί να μην φαίνεται ιδιαίτερα πετυχημένο και να προκαλεί γέλιο, αλλά το 1897 που οι θεατές είδαν για πρώτη φορά κάτι τέτοιο στον κινηματογράφο είχαν μείνει έκπληκτοι!

Προπαγάνδα υπέρ της Ελλάδας

Οι ταινίες αυτές είναι και οι πρώτες όπου ο σκηνοθέτης ερμηνεύει και παρουσιάζει ιστορικά γεγονότα όπως κρίνει. Με εξαίρεση την ταινία «Κατά θάλασσα μάχη στην Ελλάδα», όπου δεν εμφανίζονται Τούρκοι, αυτοί παρουσιάζονται ως άτακτοι εισβολείς και βάρβαροι σφαγείς. Αντίθετα, οι Έλληνες εμφανίζονται είτε ως ηρωικά μαχόμενοι, όπως στην «Κατάληψη του Τυρνάβου», είτε ως μάρτυρες όπως στην «Εκτέλεση ενός Κατασκόπου» είτε ως αθώα θύματα, όπως στην ταινία «Σφαγές στην Κρήτη».

Οι ταινίες είναι ξεκάθαρα φιλελληνικές και εναντίον των Τούρκων.

Ο Ζώρζ Μελιέ περνά τις ελληνικές θέσεις για τον πόλεμο, όπως αποτυπώνονταν στο ευρωπαϊκό τύπο της εποχής. Έτσι, τα πρώτα ουσιαστικά επίκαιρα της ιστορίας θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν και ως προπαγάνδα υπέρ της Ελλάδας.

Αν και ο πόλεμος του 1897 υπήρξε μία οδυνηρή ήττα για τους Έλληνες, τονίζεται το ηρωικό στοιχείο των στρατιωτών τους. Είναι ιστορική ειρωνεία ότι οι Έλληνες αγνοούσαν τότε την ύπαρξη των ταινιών αυτών αφού ο πρώτος κινηματογράφος άνοιξε στην Ελλάδα τρία χρόνια αργότερα, το 1900 στην Ερμούπολη της Σύρου.””

Δείτε εδώ την ταινία “Παράδοση του Τυρνάβου” (Μάιος 1897). Στο διαδίκτυο έχει επίσης αναρτηθεί η τανία του Μελιέ «Κατά θάλασσα μάχη στην Ελλάδα» ως “Combat naval en Grece”, https://www.youtube.com/watch?v=em9p_u6Ng_4