“Νενικήκαμεν”. Θρύλος η πραγματικότητα; Ποιοι πιστεύουν ότι ο Φειδιππίδης δεν πήγε από την “κλασική διαδρομή”

Όταν οι Αθηναίοι πληροφορήθηκαν την απόβαση των Περσών στον Μαραθώνα, έστειλαν τον ημεροδρόμο Φειδιππίδη να ζητήσει βοήθεια από τους Σπαρτιάτες.

Ο Φειδιππίδης διένυσε την απόσταση Αθήνας-Σπάρτης σε δύο ημέρες (220 χιλιόμετρα). Μόλις έλαβε την απάντηση των εφόρων της Σπάρτης, πήρε αμέσως τον δρόμο της επιστροφής.

Στη συνέχεια μετέβη στον Μαραθώνα, όπου έλαβε μέρος στη σύγκρουση.

Όταν αυτή τελείωσε έτρεξε, χωρίς να απορρίψει τον οπλισμό του και όντας τραυματίας, να αναγγείλει το χαρμόσυνο νέο στους, γεμάτους αγωνία, συμπολίτες του.

Φθάνοντας εκεί, το μόνο που κατάφερε να ψελλίσει, προτού πέσει νεκρός από την εξάντληση, ήταν η λέξη «νενικήκαμεν».

Η ιστορία αυτή του Φειδιππίδη είναι τόσο διαδεδομένη (ουσιαστικά με αυτή μεγάλωσαν όλες οι γενιές μαθητών από την ίδρυση του ελληνικού κράτους και εξής), ώστε δεν επιδέχεται αμφισβητήσεις, παρόλο που είναι εύκολο να διατυπωθούν.

Ο Αθηναίος αγγελιαφόρος διήνυσε 440 χιλιόμετρα (προφανώς υπό συνθήκες ζέστης, εφόσον ήταν καλοκαίρι) μέσα σε τέσσερις ημέρες και πιθανότατα, μέχρι να λάβει απάντηση από τους Σπαρτιάτες είχε στη διάθεσή του για να αναπαυτεί μια ημέρα (ή και λιγότερο). Αμέσως μετά την άφιξή του στην Αθήνα, μετέβη στον Μαραθώνα, διήνυσε δηλαδή άλλα 42 ή 34 χιλιόμετρα αναλόγως με τη διαδρομή που θα επέλεγε.

Tην επόμενη ή μεθεπόμενη ημέρα πολέμησε μαζί με τους συμπολίτες του για δύο ή τρεις ώρες (πάντα υπό συνθήκες ζέστης) φορώντας πανοπλία βάρους 32 κιλών. Μόλις τελείωσε η μάχη, αν και τραυματισμένος, έτρεξε να ειδοποιήσει τους συμπολίτες του.

Κάλυψε δηλαδή ακόμα 42 χιλιόμετρα (ή 34), πιθανώς αιμορραγώντας και χωρίς να έχει απορρίψει την πανοπλία του (για ποιο λόγο άραγε;). Οι “επιδόσεις” του Φειδιππίδη αγγίζουν τα όρια του εξωπραγματικού.

Σήμερα θεωρείται αδύνατο για έναν πρωταθλητή (αποστάσεων αντοχής ή δεκάθλου) να φθάσει σε τέτοια επίπεδα αντοχών (ακόμα και με τη βοήθεια φαρμακευτικών παρασκευασμάτων).

Παρόλα αυτά, ακόμα και για τους σαφώς πιο σκληραγωγημένους και αθλητικούς πρόγονούς μας δυσκολευόμαστε να αποδεχθούμε τέτοιες επιδόσεις.

Άλλωστε, για ποιο λόγο να επιλέχθηκε και για αυτή την αποστολή πάλι ο Φειδιππίδης, ο οποίος ήταν τραυματισμένος και καταβεβλημένος και όχι ένας πιο ξεκούραστος δρομέας;

Αν θεωρήσουμε τον Ηρόδοτο ως τη βασική μας πηγή για τη μάχη, τότε θα διαπιστώσουμε ότι αναφέρεται μεν στην αποστολή του Φειδιππίδη στη Σπάρτη, αλλά δεν κάνει καμία απολύτως μνεία για το περιστατικό της αναγγελίας της νίκης στην Αθήνα μετά το τέλος της μάχης.

Ο Πλούταρχος, αντλώντας πληροφορίες από το χαμένο σήμερα έργο του Ηρακλείδη, κάνει λόγο για το συγκεκριμένο περιστατικό, μολονότι οι πληροφορίες του χαρακτηρίζονται από σχετική ασάφεια.

“Την είδηση της νίκης στη μάχη του Μαραθώνα ανήγγειλε, όπως διηγείται ο Ηρακλείδης από τον Πόντο, ο Θέρσιππος ο Ερχιεύς, οι περισσότεροι ιστορικοί όμως λέγουν ότι ο Ευκλής έτρεξε με την πανοπλία του κάθιδρος από τη μάχη και, καθώς έφθανε στις πόρτες των αρχόντων της πόλης, τόσο μόνο μπόρεσε να πει, “χαίρετε, χαίρομεν”, και ευθύς ξεψύχησε” [Πλούταρχος, Πότερον Αθηναίοι…37C].

Ο Λουκιανός παραδίδει πως “πρώτος ο Φιλιππίδης, που έτρεξε από τον Μαραθώνα για να αναγγείλει τη νίκη, είπε στους άρχοντες που συνεδρίαζαν ανήσυχοι για την έκβαση της μάχης, χαίρετε, νικώμεν, και λέγοντας το νέο πέθανε, αφήνοντας την τελευταία του πνοή με το χαίρετε” [Λουκιανός, Υπέρ του εν τη προσαγορεύσει πταίσματος, 3].

Το πρώτο πρόβλημα προκύπτει από το όνομα. Ήταν Φιλιππίδης όπως αναφέρει ο Λουκιανός ή Φειδιππίδης; Πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο ή μήπως για δύο διαφορετικά;

Η ομοιότητα των ονομάτων μας οδηγεί στη σκέψη, ότι ο ιστορικός από τα Σαμόσσατα παρέθεσε ένα όνομα το οποίο με την πάροδο των χρόνων είχε υποστεί μικρή παραφθορά.

Το δεύτερο πρόβλημα είναι προφανές.

Ποιος μετέφερε το μήνυμα; ο Φιλιππίδης ή ο Θέρσιππος; Η απάντηση είναι αδύνατο να δοθεί. Πολλοί μπορούν να ισχυριστούν ότι ο αγγελιαφόρος ήταν ο Θέρσιππος, εφόσον ο Φειδιππίδης θα ήταν ήδη καταβεβλημένος από το ταξίδι Αθήνα-Σπάρτη-Αθήνα. Κάποιοι άλλοι όμως θα αντιτείνουν ότι, για να επιλεχθεί ο Φειδιππίδης για να μεταβεί στη Σπάρτη, θα ήταν ο καλύτερος και ταχύτερος ημεροδρόμος, άρα αυτός θα μετέφερε και το μήνυμα της νίκης από τον Μαραθώνα.

Ο επίκουρος καθηγητής του ΔΠΘ Ευάγγελος Αλμπανίδης, ο οποίος έχει ασχοληθεί διεξοδικά με το θέμα, θέτει ακόμα ένα ερώτημα, “Γιατί όμως απουσιάζει η οποιαδήποτε αναφορά από την ιστορία του Ηροδότου; Είναι γνωστό ότι ο Ηρόδοτος εμπλούτισε το κείμενο της Ιστορίας του με ένα πλήθος πληροφοριών. Με την ακόρεστη περιέργειά του να δει και να μάθει τα πάντα, οδηγήθηκε πολλές φορές στο σημείο να διακόπτει την ιστορική του αφήγηση, να καταχωρεί ποικίλο υλικό, με γεωγραφικές και εθνολογικές πληροφορίες, αλλά και με καθαρά ελεύθερες λογοτεχνικές δημιουργίες.

Πώς είναι, λοιπόν, δυνατό να μην ασχολείται με το περιστατικό του μαραθωνοδρόμου;” [Ευάγγελος Αλμπανίδης, Ο αγγελιαφόρος της νίκης και ο Μαραθώνιος].

Αυτό που καταρχάς μπορούμε να υποθέσουμε είναι πως το συγκεκριμένο συμβάν είναι ένας θρύλος ο οποίος “προστέθηκε” μεταγενέστερα στη μάχη, ώστε να της προσδώσει μια επιπλέον ηρωική διάσταση. Ωστόσο, δεν είναι δυνατό να μην έγινε αναγγελία της νίκης στην Αθήνα.

Σύμφωνα με μαρτυρία του Φιλοστράτου, τις ειδήσεις και τα αποτελέσματα πολεμικών αναμετρήσεων ανελάμβαναν να μεταφέρουν ειδικά εκπαιδευμένοι δρομείς μεγάλων αποστάσεων. Το 668 π.Χ., για παράδειγμα, οι Ηλείοι είχαν εμπλακεί σε πόλεμο με τους Δυμαίους. Η κρίσιμη μάχη διεξήχθη την τελευταία ημέρα των αγώνων της Ολυμπίας.

Οι Ηλείοι νίκησαν και ένας αγγελιαφόρος έσπευσε να μεταφέρει το μήνυμα της νίκης στο στάδιο της Ολυμπίας, όπου έφθασε τη στιγμή της απονομής των επάθλων.

Ένα περιστατικό σχεδόν όμοιο με αυτό του Μαραθώνα συνέβη και μετά τη μάχη των Πλαταιών.

Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ένας ημεροδρόμος ονόματι Ευχίδας διέτρεξε την απόσταση Πλαταιές-Δελφοί-Πλαταίες (περίπου 185 χιλιόμετρα), για να μεταφέρει το ιερό πυρ από το Μαντείο και να πέσει νεκρός με την επιστροφή του στις Πλαταιές.

Υπάρχουν δεκάδες άλλα παραδείγματα που οδηγούν στο συμπέρασμα πως η αναγγελία της νίκης ήταν κάτι το σύνηθες στην αρχαιότητα. Είναι πολύ πιθανόν, λοιπόν, ο Ηρόδοτος να το θεώρησε ανάξιο λόγου, εφόσον μάλιστα η απόσταση των 42 χιλιομέτρων που χωρίζει τον Μαραθώνα από την Αθήνα είναι αμελητέα, ιδιαίτερα αν συγκριθεί με τα 440 χιλιόμετρα που διήνυσε ο Φειδιππίδης.

Ένα ακόμα ερώτημα που προκαλεί εντύπωση είναι γιατί οι Αθηναίοι έστειλαν δρομέα να αναγγείλει τη νίκη και δεν χρησιμοποίησαν ηλιακά σήματα (τα οποία ήταν σε χρήση εκείνη την περίοδο όπως άλλωστε αποδεικνύεται από το σήμα των άγνωστων συνωμοτών προς τους Πέρσες). Επίσης γιατί δεν χρησιμοποίησαν ιππείς εφόσον έπρεπε να επιστήσουν άμεσα την προσοχή στη φρουρά της πόλης για την πιθανότητα αποβατικής προσπάθειας των Περσών.

Το πρώτο ερώτημα δεν μπορεί να απαντηθεί. Το δεύτερο όμως σχετίζεται με την ασφάλεια του μηνύματος.

Οι ιππείς θα χρησιμοποιούσαν μια διαδρομή, ως επί το πλείστον παραλιακή (Ραφήνα-Πικέρμι-Παλλήνη-Σταυρός Αγίας Παρασκευής-Χαλάνδρι-Αθήνα), όπου υπήρχε κίνδυνος να πέσουν σε ενέδρα, ιδιαίτερα εκείνες τις στιγμές όταν κανείς δεν γνώριζε που βρίσκονταν οι Πέρσες ιππείς.

Κατά συνέπεια, προτιμήθηκε ένας δρομέας ο οποίος θα ακολουθούσε την ημιορεινή και ασφαλέστερη διαδρομή (Βρανά-Εκάλη-Κηφισιά-Ψυχικό-Αθήνα).

Η ιστορία του αγγελιαφόρου, ανεξάρτητα από το αν αληθεύει ή όχι, προκάλεσε μεγάλη εντύπωση στον Γάλλο ακαδημαϊκό και ένθερμο φιλέλληνα Μισέλ Μπρεάλ και τον ώθησε να προτείνει τη διοργάνωση αγώνα αντοχής από τον Μαραθώνα στην Αθήνα με αφορμή την τέλεση των πρώτων σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα το 1896.

Ως διαδρομή επιλέχθηκε η μακρύτερη παραλιακή, αλλά σαφώς ευκολότερη, απ’ αυτή που πιθανότατα ακολούθησε ο αγγελιαφόρος της νίκης.

Νίκος Γιαννόπουλος

ιστορικός