Νεφερτίτη. Το διαχρονικό πρότυπο γυναικείας ομορφιάς, που “εξήχθη” στη Γερμανία. Ο αγώνας των Αιγυπτίων για επαναπατρισμό

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Η προτομή της Νεφερτίτης, βασίλισσας της Αιγύπτου, που βρίσκεται στο Νέο Μουσείο του Βερολίνου είναι ένα από τα σημαντικότερα έργα τέχνης των αρχαίων Αιγυπτίων.

Παράλληλα, αποτελεί σύμβολο της λεηλασίας των πολιτιστικών αγαθών της Αιγύπτου από Ευρωπαίους. Από το 1924, η Αίγυπτος διεκδικεί από τη Γερμανία τον επαναπατρισμό της προτομής της Νεφερτίτης όταν και παρουσιάστηκε για πρώτη φορά δημόσια στο Βερολίνο και έγινε γνωστό ότι είχε εξαχθεί λαθραία από τη χώρα μία δεκαετία πριν.

“Η Όμορφη έφθασε”

Το όνομα της Νεφερτίτης σημαίνει «η όμορφη έφθασε» και ήταν η Μεγάλη Βασιλική Σύζυγος -δηλαδή, η πρώτη σύζυγος- του Φαραώ Ακενατόν τον 14ο αιώνα π.Χ. Ο Ακενατόν ξεκίνησε μια νέα μονοθεϊστική μορφή λατρείας που ονομάζεται Ατενισμός, αφιερωμένη στον δίσκο του Ήλιου, γνωστό ως Ατέν.

Ελάχιστα στοιχεία είναι γνωστά για τη Νεφερτίτη. Ως σύζυγος του φαραώ θα πρέπει να ήταν γόνος αριστοκρατικής οικογένειας ή ακόμη και ξένη πριγκίπισσα.

Στη διάρκεια της βασιλείας του Ακενατόν, από το 1352 π.Χ. έως το 1336 π.Χ., η Νεφερτίτη μπορεί να κυβέρνησε μαζί του. Το ζευγάρι απέκτησε έξι κόρες, μία από τις οποίες, η Ανκεζεναμούν, παντρεύτηκε τον Τουταγχαμών, θετό γιο της Νεφερτίτης.

Υπάρχει και η θεωρία ότι η Νεφερτίτη μπορεί να βασίλεψε μόνη της ως φαραώ για ένα μικρό χρονικό διάστημα μετά το θάνατο της συζύγου της.

Προτομή της Νεφερτίτης

Η προτομή της Νεφερτίτης πιστεύεται ότι φιλοτεχνήθηκε περίπου το 1345 π.Χ. από τον γλύπτη Τούθμωση επειδή βρέθηκε στο εργαστήριό του στην Τελ-ελ Αμάρνα, τότε πρωτεύουσα της Αιγύπτου.

Η προτομή δεν έχει επιγραφή αλλά έχει αναγνωριστεί ως Νεφερτίτη από το χαρακτηριστικό στέμμα που φοράει και που είναι γνωστό σε άλλες σωζόμενες απεικονίσεις της.

Πρόκειται για ένα από τα ωραιότερα και πιο ρεαλιστικά πορτραίτα της αρχαίας Αιγυπτιακής τέχνης. Από το 1924 που παρουσιάστηκε για πρώτη φορά δημόσια, η ομορφιά της Νεφερτίτης έχει αιχμαλωτίσει πολλές γενιές φιλότεχνων.

Αν και ελάχιστα είναι γνωστά για τη Νεφερτίτη, έχει γίνει μια από τις πιο διάσημες γυναίκες του αρχαίου κόσμου και διαχρονικό πρότυπο  της γυναικείας ομορφιάς.

Η προτομή, από ασβεστόλιθο και γύψο, έχει ύψος 48 εκατοστών και βάρος 20 κιλών. Ανακαλύφθηκε το 1912 από μια γερμανική αρχαιολογική αποστολή με επικεφαλής τον Λούντβιχ Μπόρχαρτ (Ludwig Borchardt) στο εργαστήριο του Τούθμωση στην Τελ-ελ Αμάρνα.

Αρχαιολόγος-αρχαιοκάπηλος

Στην Αίγυπτο υπήρχαν ήδη από τότε νόμοι που απαγόρευαν να εξαχθούν από τη χώρα οποιαδήποτε αντικείμενα μεγάλης αρχαιολογικής αξίας. Η κυβέρνησή της είχε υπογράψει συμφωνία με τη Γερμανία οι αρχαιολογικές της αποστολές της στη χώρα να μπορούν να εξάγουν ευρήματα των ανασκαφών τους που δεν θα ήταν ιδιαίτερης αξίας και με την έγκριση των αιγυπτιακών αρχών.

Μία παρόμοια συμφωνία είχαν οι Γερμανοί την ίδια εποχή και με την ελληνική κυβέρνηση.

Ο Μπόρχαρτ απέκρυψε από τους Αιγύπτιους τη σημασία της προτομής που είχε βρει στην Αμάρνα. Μάλιστα, στον Γάλλο αρχαιολόγο που ήταν επιθεωρητής των αιγυπτιακών αρχών, επέδειξε τη προτομή καλυμμένη με λάσπη ισχυριζόμενος ότι ήταν ένα ασήμαντο και καταστραμμένο γλυπτό.

Έτσι έβγαλε το αντικείμενο από την Αίγυπτο το 1913 με την άδεια των Αιγυπτίων, αλλά αφού τους παραπλάνησε. Ήταν ουσιαστικά μία πράξη αρχαιοκαπηλίας που δυστυχώς έγινε υπό τον μανδύα της αρχαιολογικής έρευνας. Η προτομή μεταφέρθηκε στο Βερολίνο, αλλά ο Μπόρχαρντ ζήτησε από τις γερμανικές αρχές να κρατήσουν κρυφό το εύρημα.

Το 1923, η ανακάλυψη της προτομής της Νεφερτίτης ανακοινώθηκε σε δημοσίευμα του Μπόρχαρντ. Τον επόμενο χρόνο εκτέθηκε για πρώτη φορά στο κοινό ως μέρος του Αιγυπτιακού Μουσείου στο Νέο (Neues) Μουσείο του Βερολίνου.

Για λόγους ασφαλείας στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου η προτομή φυλασσόταν στο κελάρι μιας τράπεζας και στη συνέχεια σ’ ένα αλατωρυχείο. Μεταπολεμικά εκτίθηκε σε διάφορα γερμανικά μουσεία και σήμερα βρίσκεται και πάλι στο Νέο Μουσείο του Βερολίνου.

Η Αίγυπτος ζητά πίσω την προτομή

Η προτομή της Νεφερτίτης έχει αποτελέσει αντικείμενο έντονης διαμάχης μεταξύ Αιγύπτου και Γερμανίας, με την πρώτη να απαιτεί τον επαναπατρισμό της από το 1924, όταν παρουσιάστηκε για πρώτη φορά δημόσια στο Βερολίνο.

Η διεκδίκηση αυτή πήρε διάφορες μορφές. Το 1925, η αιγυπτιακή κυβέρνηση απείλησε να απαγορεύσει τις γερμανικές ανασκαφές στην Αίγυπτο εάν δεν επιστρεφόταν η προτομή.

Η απειλή αυτή δεν θορύβησε ιδιαίτερα τους Γερμανούς. Έτσι, το 1929 οι Αιγύπτιοι άλλαξαν πολιτική και πρότειναν  να ανταλλάξουν την προτομή με άλλες αρχαιότητες. Οι Γερμανοί αρνήθηκαν.

Μετά το 1933 που οι Ναζί κατέλαβαν την εξουσία στη Γερμανία, ο αντιπρόεδρος του Χίτλερ και δεύτερος πιο σημαντικός Ναζί, Χέρμαν Γκέρινγκ, σκέφτηκε να επιστρέψει την προτομή στον βασιλιά Φουάντ Α΄ της Αιγύπτου ως πολιτική χειρονομία. Με τον τρόπο αυτό πίστευε ότι η ναζιστική κυβέρνηση θα μπορούσε να κερδίσει την υποστήριξη της Αιγύπτου.

Ωστόσο, Χίτλερ αντιτάχθηκε στην ιδέα της επιστροφής, καθώς δήλωνε «λάτρης» της προτομής της Νεφερτίτης.

Όμως για να “καλοπιάσει” την αιγυπτιακή κυβέρνηση, ο Χίτλερ δήλωσε ότι θα έχτιζε ένα νέο επιβλητικό αιγυπτιακό μουσείο και στο κέντρο του «αυτό το θαύμα, η Νεφερτίτη, θα ενθρονιστεί».

Οι μεταπολεμικές διεκδικήσεις

Όταν το 1945 η καταστραμμένη Γερμανία κατελήφθη από τους Συμμάχους, η προτομή της Νεφερτίτης ανακαλύφθηκε από τα αμερικανικά στρατεύματα κρυμμένη σ’ ένα αλατωρυχείο. Η Αίγυπτος θεώρησε ότι ήταν η ευκαιρία να την πάρει πίσω και υπέβαλε επίσημο αίτημα στην αμερικανική κυβέρνηση.

Όμως, η επίσημη απάντησή της ήταν ότι το θέμα αυτό θα έπρεπε να διευθετηθεί μεταξύ της Αιγύπτου και της πρώτης μεταπολεμικής κυβέρνησης της Γερμανίας, όποτε αυτή συγκροτούταν.

Πράγματι, το 1949 ο Κόνραντ Αντενάουερ συγκρότησε την πρώτη μεταπολεμική κυβέρνηση στη (Δυτική) Γερμανία. Οι Αιγύπτιοι υπέβαλαν αίτημα στον Αντενάουερ για την επιστροφή της Νεφερτίτης αλλά δεν πήραν απάντηση. Νέα αιτήματα υποβλήθηκαν τη δεκαετία του 1950, αλλά δίχως αποτέλεσμα.

Δύο γάιδαροι σε ξένο αχυρώνα

Την ίδια εποχή η προτομή υπήρξε αντικείμενο διένεξης μεταξύ της Ανατολικής και Δυτικής Γερμανίας αν θα κοσμούσε μουσείο στο κομμάτι του Βερολίνου που ανήκε στην κάθε χώρα. Εδώ ισχύει η φράση «δύο γάιδαροι μάλωναν σε ξένο αχυρώνα…».

Οι Ανατολικογερμανοί ισχυρίζονταν ότι η προτομή θα έπρεπε να επιστραφεί στο Nέο Μουσείο του Βερολίνου όπου βρισκόταν μέχρι το 1939 και το οποίο ανήκε στο Ανατολικό Βερολίνο.

Οι Δυτικογερμανοί προτίμησαν να κρατήσουν την προτομή. Αυτή επιστράφηκε στο Νέο Μουσείο του Βερολίνου μόλις το 2009 στην επέτειο των 30 ετών της γερμανικής ενοποίησης.

Σήμερα είναι το δημοφιλέστερο έκθεμα του μουσείου.

Ο ρόλος του Ζαχί Χαουάς

Τα τελευταία χρόνια αυτός που κυρίως διεκδικεί τον επαναπατρισμό της προτομής της Νεφερτίτης στην Αίγυπτο είναι ο Ζαχί Χαουάς. Πρόκειται για τον διάσημο Αιγύπτιο αρχαιολόγο-αιγυπτιολόγο και πρώην υπουργό επικρατείας για θέματα Αρχαιοτήτων.

Ο Χαουάς ισχυρίζεται ότι η προτομή βγήκε παράνομα από την Αίγυπτο γιατί ο Μπόρχαρτ παραπλάνησε τις αιγυπτιακές αρχές σχετικά με το εύρημά του, Στην αναφορά του σε αυτές το 1913 δεν το περιέγραψε σωστά και απέκρυψε τη σημασία του.

Το 2005, ο Χαουάς ζήτησε από την ΟΥΝΕΣΚΟ να παρέμβει για την επιστροφή της προτομής της Νεφερτίτης. Το 2007, απείλησε να απαγορεύσει τις εκθέσεις αιγυπτιακών αντικειμένων στη Γερμανία, εάν η προτομή δεν δανειζόταν στην Αίγυπτο, αλλά χωρίς αποτέλεσμα.

Ζήτησε επίσης ένα παγκόσμιο μποϊκοτάζ δανείων αρχαιοτήτων σε γερμανικά μουσεία για να ξεκινήσει αυτό που αποκάλεσε «επιστημονικό πόλεμο». Όταν το 2009 η προτομή μεταφέρθηκε και πάλι στο Νέο Μουσείο, ο Χαουάς δήλωσε ότι το περιβάλλον του Βερολίνου δεν ήταν κατάλληλο γι’ αυτή.

Δανεισμός

Ο Χαουάς ζήτησε από τη Γερμανία να δανείσει την προτομή στην Αίγυπτο το 2012 για τα εγκαίνια του νέου Μεγάλου Αιγυπτιακού Μουσείου κοντά στις Πυραμίδες της Γκίζας.

Ταυτόχρονα, ξεκίνησε μια εκστρατεία με την ονομασία «Nefertiti Travels» από τον πολιτιστικό σύλλογο CulturCooperation, με έδρα το Αμβούργο. Μαζί με συνεργάτες του μοίρασε σε χιλιάδες Γερμανούς και τουρίστες στη Γερμανία καρτ-ποστάλ που απεικόνιζαν την προτομή της Νεφερτίτης με τη φράση «Επιστροφή στον αποστολέα».

Επίσης, έγραψε μια ανοιχτή επιστολή στον Γερμανό Υπουργό Πολιτισμού Μπερντ Νιούμαν (Bernd Neumann) υποστηρίζοντας την άποψη ότι η Αίγυπτος θα έπρεπε να δανειστεί την προτομή. Το αίτημα της αιγυπτιακής κυβέρνησης μέσω του Χαουάζ για δανεισμό της προτομής της Νεφερτίτης, απορρίφθηκε από τους Γερμανούς.

Στο Βερολίνο υπήρχαν έντονες υποψίες ότι αν δάνειζαν την προτομή στους Αιγύπτιους δεν θα την επέστρεφαν αφού αμφισβητούσαν την κυριότητά τους.

Μέχρι σήμερα η γερμανική κυβέρνηση ισχυρίζεται ότι η προτομή της Νεφερτίτης εξήχθη νόμιμα από την Αίγυπτο και ότι τα νομικά επιχειρήματα των Αιγυπτίων για τον επαναπατρισμό της είναι αβάσιμα. Στο επαναλαμβανόμενο αίτημα της Αιγύπτου για δανεισμό της προτομής, τα τελευταία χρόνια οι Γερμανοί αντιτείνουν και τη δικαιολογία ότι το αριστούργημα είναι «εύθραυστο» και τυχόν μετακίνησή του θα του προκαλέσει ανεπανόρθωτες ζημιές…