Πώς ένας έντιμος και δαιμόνιος πρέσβης σταμάτησε μια τεράστια μίζα για την αγορά των πρώτων πολεμικών αεροπλάνων

Το 1911 κατόπιν πρωτοβουλίας του Ελευθερίου Βενιζέλου, τότε πρωθυπουργού και υπουργού στρατιωτικών, στάλθηκαν στη Γαλλία οι πρώτοι έλληνες στρατιωτικοί για να εκπαιδευθούν ως πιλότοι. Την ίδια χρονιά, η Ελλάδα απέκτησε τα πρώτα της πολεμικά αεροπλάνα. Ένας επίδοξος μεσάζων προσπάθησε να βγάλει μία τεράστια προμήθεια από τη συγκεκριμένη αγορά. Όμως, ο Έλληνας πρεσβευτής στο Παρίσι σταμάτησε τη δράση του. Έτσι η πρώτη αγορά στρατιωτικών αεροπλάνων έγινε με τους πλέον συμφέροντες όρους για την Ελλάδα  

του συνεργάτη ιστορικού Κωσταντίνου Λαγού

Η συμβολή του Ελευθερίου Βενιζέλου στη γέννηση της Ελληνικής Αεροπορίας

Η κίνηση του Βενιζέλου να αποκτήσει η Ελλάδα αεροπορία στην αρχή του 20^ου αιώνα υπήρξε πρωτοποριακή αφού το αεροπλάνο ήταν μία πολύ πρόσφατη εφεύρεση αμφιβόλου αποτελεσματικότητας. Αν και η πρώτη πετυχημένη πτήση με το νέο μέσο έγινε από τους αδελφούς Ράιτ το 1903, χρειάστηκαν κάποια χρόνια βελτιώσεων ώστε τα αεροπλάνα να μπορούν να πετούν σε μεγάλες αποστάσεις και με σχετική ασφάλεια. Μόνο τότε διαφάνηκε ότι θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως πολεμικά όπλα.

Έτσι, στις 23 Οκτωβρίου του 1911, ενώ οι πρώτοι Έλληνες στρατιωτικοί ετοιμάζονταν να μεταβούν στη Γαλλία για αεροπορική εκπαίδευση, η Ιταλία υπήρξε η πρώτη χώρα που έκανε χρήση αεροπλάνου σε πολεμική αποστολή. Στη διάρκεια του πολέμου της Ιταλίας με την οθωμανική αυτοκρατορία, ένας από τους πρώτους Ιταλούς πιλότους που είχαν εκπαιδευθεί στη Γαλλία έκανε αναγνώριση των τουρκικών θέσεων στη Λιβύη.

Αργότερα, οι Ιταλοί εκτός από αναγνωρίσεις έκαναν με τα αεροπλάνα τους και τους πρώτους υποτυπώδεις βομβαρδισμούς εναντίον των Τούρκων.

Οι πρώτοι έλληνες στρατιωτικοί αεροπόροι ξεκινούν εκπαίδευση

Μερικές εβδομάδες αργότερα, τον Δεκέμβριο του 1911, ξεκίνησε η εκπαίδευση των πρώτων ελλήνων στρατιωτικών αεροπόρων στη Σχολή Αεροπλοΐας του Φαρμάν στην περιοχή Ετάμπς (Etampes) του Παρισιού.

Ο Χενρί Φαρμάν (1874-1958) ήταν ένας από τους σημαντικότερους πρωτοπόρους της αεροπλοΐας τόσο στη Γαλλία όσο και διεθνώς. Επρόκειτο για αυτοδίδακτο πιλότο, κάτοχο πολλών αεροπορικών ρεκόρ και πρωτιών, εκπαιδευτή με δική του σχολή, αλλά παράλληλα σχεδιαστή και κατασκευαστή αεροπλάνων.

Η εκπαίδευση των ελλήνων αεροπόρων στη σχολή του Φαρμάν συνεχίστηκε το 1912. Μάλιστα, τον Απρίλιο εκείνης της χρονιάς στάλθηκε από την Ελλάδα και μία δεύτερη ομάδα αξιωματικών στην ίδια σχολή για αεροπορική εκπαίδευση.

Είναι σημαντικό ότι τέσσερις από τους αξιωματικούς αυτούς ήδη με την έκρηξη του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου  συμμετείχαν με τα αεροπλάνα τους στις επιχειρήσεις προσφέροντας πολύτιμες υπηρεσίες στον ελληνικό στρατό. Ανάμεσά τους ήταν και ο Δημήτριος Καμπέρος, ο πρώτος έλληνας στρατιωτικός αεροπόρος.

Επιλογή αεροπλάνων από τον Χενρί Φαρμάν

Τον Οκτώβριο του 1911 η ελληνική κυβέρνηση είχε καταλήξει ότι από τις διάφορες γαλλικές σχολές αεροπλοΐας η καλύτερη και πιο συμφέρουσα για την εκπαίδευση των ελλήνων αξιωματικών θα ήταν εκείνη του Χενρί Φαρμάν.

Ήταν αυτονόητο ότι στο πλαίσιο αυτό η ελληνική κυβέρνηση θα αγόραζε αεροπλάνα του Φαρμάν (τύπου Henry Farman III) στα οποία θα εκπαιδεύονταν οι αξιωματικοί στη Γαλλία. Με τα ίδια αεροπλάνα στη συνέχεια θα πετούσαν στην Ελλάδα. Στο ξεκίνημα της αεροπλοΐας δεν υπήρχε ακόμη διαχωρισμός μεταξύ των αεροπλάνων. Ο ίδιος τύπος χρησιμοποιούταν ως εκπαιδευτικός και ως επιχειρησιακός.

Όπως ήταν φυσικό, τα αεροπλάνα είχαν ιδιαίτερη υψηλή τιμή αγοράς.

Ο “μεσάζων” μυρίζεται…ψητό!

Πριν, όμως, η ελληνική κυβέρνηση καταλήξει σε συμφωνία με τον Χενρί Φαρμάν για την αγορά των αεροπλάνων, ένας έλληνας ομογενής, ο Αριστοτέλης Τσουκαλάς, προσπάθησε να επωφεληθεί. Ο Τσουκαλάς πληροφορήθηκε από άνθρωπό του στην ελληνική πρεσβεία στο Παρίσι ότι είχε επιλεγεί ο Φαρμάν ως εκπαιδευτής των πρώτων ελλήνων αεροπόρων. Αυτό σήμαινε ότι θα ήταν και ο προμηθευτής των αεροπλάνων τους.

Ο Τσουκαλάς έσπευσε αμέσως να αποκαλύψει στον Φαρμάν με τηλεγράφημα και επιστολή του την απόφαση της ελληνικής κυβέρνησης. Επιπλέον, ενημέρωσε τον Φαρμάν ότι αυτός ήταν που έπεισε τους Έλληνες να επιλέξουν τη σχολή του για να εκπαιδευθούν οι πρώτοι στρατιωτικοί πιλότοι τους.

Κάτι τέτοιο όμως ήταν ανακριβές.

Όμως, ο Τσουκαλάς δεν περιορίστηκε μόνο σε αυτό. Πληροφορούσε τον γάλλο αεροπόρο ότι ενεργούσε ως εκπρόσωπος της ελληνικής κυβέρνησης για την αγορά των αεροπλάνων του.

Με αυτόν θα έπρεπε λοιπόν να κλείσει τη συμφωνία!

Έτσι ξεκίνησε διαπραγματεύσεις με τον Φαρμάν μέσω ενός γάλλου συνεργάτη του, ονόματι Φουριέ (Faurie). Μάλιστα, για το σκοπό αυτό,  ο Τσουκαλάς και ο Φουριέ είχαν ιδρύσει και εταιρεία με τα ονόματά τους.

Η κομπίνα ξεδιπλώνεται!

Ο Φαρμάν επίσημα πωλούσε τα αεροπλάνα του 28.000 φράγκα έκαστο. Η τιμή ήταν εικονική και ήταν αναμενόμενο ότι μέσω διαπραγματεύσεων αυτή θα έπεφτε αρκετά.  Όπως θα δούμε, τελικά, ο Φαρμάν συμφώνησε να πουλήσει τα αεροπλάνα του στην Ελλάδα για 20.500 φράγκα έκαστο.

Αυτό δείχνει ότι ακόμη και σε αυτή την τιμή, ο Φαρμάν είχε μεγάλο περιθώριο κέρδους.

Όμως, ο Φουριέ ως αντιπρόσωπος του Τσουκαλά συνάντησε τον Φαρμάν. Στη συνάντηση αυτή του είπε ότι αφού οι Έλληνες είχαν αποφασίσει να πάρουν τα δικά του αεροπλάνα δεν θα έπρεπε να ρίξει την τιμή.

Όχι μόνο αυτό, αλλά θα έπρεπε να πουλήσει στους Έλληνες τα αεροπλάνα του ακόμη ακριβότερα, στα 28.500 έκαστο!

Ο Τσουκαλάς και ο Φουριέ ζήτησαν από τον Φαρμάν ως προμήθεια 7.000 φράγκα για κάθε αεροπλάνο που θα αγόραζαν οι Έλληνες. Καθώς η ελληνική κυβέρνηση θα παράγγελνε έξι αεροπλάνα, το κέρδος τους θα ήταν 42.000 φράγκα!

Αυτό σήμαινε ότι οι μεσάζοντες θα καρπώνονταν την αξία δύο αεροπλάνων με τη φθηνή τιμή των 20.500 φράγκων!

Για να γίνει ακόμη πιο πειστικός, ο Τσουκαλάς μέσω του Φουριέ επισήμανε στον Φαρμάν ότι ο γαλλικός νόμος προέβλεπε ότι η αγορά πολεμικού υλικού που παραγόταν από γαλλικές εταιρείες γινόταν υποχρεωτικά με μεσάζοντες. Στην περίπτωση των ελληνικών αεροπλάνων το ρόλο αυτό είχε αναλάβει η εταιρεία «Τσουκαλάς και Φουριέ».

Η επέμβαση του πρέσβη Ρωμανού

Φαίνεται όμως ότι και ο Άθως Ρωμανός, ο έλληνας πρέσβης στη Γαλλία, είχε τους δικούς του πληροφοριοδότες που τον ενημέρωσαν για τις «ύποπτες» δραστηριότητες του Τσουκαλά. Για το λόγο αυτό ζήτησε να δει προσωπικά τον Φαρμάν.

Σε αναφορά του στον Ελειθέριο Βενιζέλο, ο Ρωμανός επισημαίνει ότι αρνήθηκε τη διαμεσολάβηση διαφόρων υπαλλήλων του Φαρμάν και απαίτησε να δει τον ίδιο. Για τους υπαλλήλους αυτούς λέει ότι είχαν την αλληλογραφία του Τσουκαλά, υπονοώντας ότι μπορεί να είχαν δωροδοκηθεί από τους επίδοξους μεσάζοντες.

Επίσης, ο Ρωμανός αφήνει υπονοούμενο ότι ίσως ο Φαρμάν να προσπαθούσε να τον αποφύγει και έτσι τον παρέπεμπε σε υπαλλήλους του.

Όμως, ο Άθως Ρωμανός δεν ήταν ένας συνηθισμένος δημόσιος υπάλληλος. Ήταν ένας πολύπειρος πολιτικός και διπλωμάτης. Την προηγούμενη δεκαετία είχε διατελέσει υπουργός εξωτερικών σε πολύ δύσκολες περιόδους για την Ελλάδα, λίγο μετά την ταπεινωτική ήττα του 1897 και την υπαγωγή της χώρας σε Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο την επόμενη χρονιά.

Ο Ρωμανός κλείνει τη συμφωνία με τον Φαρμάν

Όταν ο Ρωμανός κατάφερε να δει τον Φαρμάν είχε γίνει γνωστό ότι η γαλλική κυβέρνηση μόλις είχε προχωρήσει στην πρώτη δική της «αγορά του αιώνα» για αεροπλάνα. Είχε παραγγείλει στον Φαρμάν 100 αεροπλάνα και μάλιστα χωρίς μεσάζοντα και καταβολή προμηθειών. Έτσι, στη συνάντησή του με τον Φαρμάν, ο Ρωμανός του κατέστησε σαφές ότι εξαιτίας του προηγουμένου της γαλλικής κυβέρνησης, ούτε η ελληνική θα χρησιμοποιούσε μεσάζοντες στη δική της αγορά αεροπλάνων.

Μάλιστα, ο Ρωμανός απαίτησε η ελληνική κυβέρνηση να πληρώσει μόλις 20.500 φράγκα για το κάθε αεροπλάνο, όσα είχε πληρώσει η γαλλική κυβέρνηση.

Η διαφορά ήταν ότι οι Γάλλοι είχαν αγοράσει 100 αεροπλάνα ενώ οι Έλληνες θα αγόραζαν μόλις έξι.

Η συγκυρία ήταν άκρως ευνοϊκή όταν ο Ρωμανός είδε τον Φαρμάν αφού εκτός από τα 100 αεροπλάνα που μόλις είχε πουλήσει στη χώρα του, είχε και πολλές άλλες παραγγελίες. Επιπλέον, ο Ρωμανός έφερε σε δύσκολη θέση τον Φαρμάν λόγω της παράτυπης ανάμειξης των Τσουκαλά και Φουριέ στην επικείμενη αγορά των αεροπλάνων του.

Ο έλληνας πρέσβης κατάφερε να επιβάλλει τους όρους του στον Φαρμάν.

Όμως, πριν κλείσει η συμφωνία, ο Ρωμανός ζήτησε από τον Φαρμάν να του αποκαλύψει όλες τις λεπτομέρειες της συναλλαγής του με τον Τσουκαλά και τον Φουριέ. Απαίτησε, επίσης, να του παραδώσει την επιστολή που του είχε αποστείλει ο Τσουκαλάς, όπου φαινόταν πως είχε στήσει όλο το σκηνικό προκειμένου να κερδίσει ως προμήθεια το τεράστιο ποσό των 42 χιλιάδων φράγκων.

Μετά από πιέσεις του Ρωμανού, ο Φαρμάν υποχρεώθηκε να του παραδώσει την επιστολή. Μαζί με την αναφορά του στον Ελευθέριο Βενιζέλο, ο Ρωμανός του προώθησε και αντίγραφο της επιστολής του Τσουκαλά στον Φαρμάν.

Ένα διαχρονικό μάθημα για τους Έλληνες

Το επεισόδιο αυτό είναι γνωστό σήμερα από την τετρασέλιδη αναφορά που απέστειλε ο Άθως Ρωμανός στον Ελευθέριο Βενιζέλο (Αρχείο Βενιζέλου, Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, Φάκελος 01-033). Την εποχή εκείνη τίποτα δεν κοινοποιήθηκε στον τύπο για τις ενέργειες του Ρωμανού εναντίον του επίδοξου μεσάζοντα Τσουκαλά και του γάλλου συνεργού του.

Ο ίδιος ο Ρωμανός δεν επιζήτησε να κερδίσει την προβολή και τα εύσημα επειδή έκανε τη δουλειά του.

110 χρόνια αργότερα, αποτελεί λαμπρό και διαχρονικό παράδειγμα για το πως ένας δημόσιος υπάλληλος εκτέλεσε στο ακέραιο το καθήκον του και διέσωσε ένα τεράστιο ποσό από τα χρήματα του ελληνικού λαού. Αυτά θα μπορούσαν εύκολα να είχαν καταλήξει στις τσέπες σκοτεινών μεσαζόντων με τη δικαιολογία προμηθειών για την αγορά στρατιωτικού εξοπλισμού από το εξωτερικό.