Τι προηγήθηκε της Ελληνικής Επανάστασης. Άγνωστες και κρίσιμες πτυχές της ιστορίας πριν το 1821. Πώς ενώθηκαν για τον κοινό σκοπό αγρότες, έμποροι, προεστοί, οπλαρχηγοί

Μέχρι και λίγες δεκαετίες πριν το 1821, κανείς δεν φανταζόταν ότι ο Ελληνισμός, που έμοιαζε με ένα αταίριαστο και κατακερματισμένο παζλ, θα συσπειρωνόταν και θα ξεσηκωνόταν εναντίον της πανίσχυρης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Τα “προεόρτια” της Επανάστασης είναι μία σχετικά παραγκωνισμένη πτυχή του Αγώνα. Αποτελεί όμως αναπόσπαστο κομμάτι του έπους του ’21. Γι’ αυτό και η νέα σειρά οκτώ βιβλίων από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, «Διακόσια χρόνια από την Επανάσταση: Οι πρωταγωνιστές – Τα καθοριστικά ζητήματα» της δίνει την βαρύτητα που της πρέπει…

Κορυφαίοι Έλληνες ιστορικοί, διδάκτορες και μελετητές, που έχουν εντρυφήσει στην περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης, όπως ο Θάνος Βερέμης, ο Ιάκωβος Μιχαηλίδης, ο Στέφανος Καβαλλιεράκης, ένωσαν τις δυνάμεις τους για έναν “ιερό σκοπό”: τη σύνθεση μίας από τις πιο ολοκληρωμένες σειρές βιβλίων για το 1821 που κυκλοφορούν στην αγορά. Από τα “προεόρτια” και το πολιτικό παρασκήνιο, μέχρι τα πρόσωπα-κλειδιά, τις άγνωστες προσωπικότητες και τέλος την ίδρυση του σύγχρονου ελληνικού κράτους, οι αναγνώστες έχουν τη δυνατότητα να εξερευνήσουν όλες τις πτυχές του δρόμου προς την Απελευθέρωση.

Τα καθοριστικά ζητήματα της Επανάστασης έχουν επιμελώς χωριστεί σε τέσσερις θεματικές ενότητες. «Η προετοιμασία μιας επανάστασης» διερευνά τη συναρπαστική ιστορική διαδροµή μέχρι το ’21: τη συνάντηση προσώπων, γεγονότων και συγκυριών, κατά την επταετία που προηγήθηκε του Εθνικού Ξεσηκωμού. Το βιβλίο «Οι Μεγάλες Δυνάμεις και η Επανάσταση» ρίχνει φως στον ρόλο των Μεγάλων Δυνάµεων στην έκρηξη και την εξέλιξη της Επανάστασης. Δεν πρέπει να αμελούμε ότι η Επανάσταση του 1821 δεν είχε συνέπειες µόνο για τους Έλληνες. Αντίθετα, ήταν ένα από τα γεγονότα που οδήγησαν στη διάσπαση της Ευρώπης της Ιεράς Συµµαχίας, που είχε επικρατήσει µετά την ήττα του Ναπολέοντα και το συνέδριο της Βιέννης το 1815.

Η μελέτη συνεχίζεται «από τη σφαγή της Χίου στην Έξοδο του Μεσολογγίου». Στη συλλογική μνήμη τείνουν να καταγράφονται οι θρίαμβοι. Ωστόσο, οι ήττες, οι θάνατοι και οι αποτυχίες ήταν αυτές που πυροδότησαν ραγδαίες εξελίξεις και εν τέλει επηρέασαν καταλυτικά την έκβαση της Επανάστασης. Αντίστοιχα, οι «εσωτερικές έριδες και διενέξεις στα χρόνια του Αγώνα» μελετούν τις εμφύλιες διαμάχες των Ελλήνων, οι οποίες κατά διαστήματα αποπροσανατόλιζαν σημαντικά την εθνική υπόθεση.

Ενδεικτικά, παρουσιάζουμε μια εισαγωγή σε ένα από τα κομβικά και πιο παραγκωνισμένα ιστορικά ζητήματα του ’21.

Το δυσκολότερο έργο για την επίτευξη μίας καθολικής επανάστασης του Ελληνισμού ήταν η διαμόρφωση μιας κοινής εθνικής συνείδησης. Κι αυτό διότι οι άνθρωποι που συνέθεταν την ελληνική κοινότητα διέφεραν μεταξύ τους. Οι κάτοικοι της Πελοποννήσου, οι κλέφτες της Ρούμελης, οι Φαναριώτες της Κωνσταντινούπολης, ο ελληνισμός της Διασποράς, οι χωρικοί και οι έμποροι στα έγκατα της Μικράς Ασίας δεν είχαν κανένα κοινό πέραν της γλώσσας και της θρησκείας. Οι γεωγραφικές, κοινωνικές και πολιτισμικές καταβολές τους διέφεραν σαν τη μέρα με τη νύχτα.

Εκτός αυτού, οι εθνικές συγκρούσεις στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων αποτελούσαν για πολλούς αιώνες έννοιες άγνωστες. Οι ιδέες του Διαφωτισμού περί διαμόρφωσης εθνικής ταυτότητας και αυτοδιάθεσης των λαών, οι οποίες κυριαρχούσαν στην υπόλοιπη Ευρώπη, δεν είχαν φτάσει στους κόλπους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Η Υψηλή Πύλη είχε φροντίσει να διατηρήσει ζωντανή την ψευδαίσθηση των Χριστιανών περί θρησκευτικής ελευθερίας, επιτρέποντας τη λειτουργία των ναών και δίνοντας στον Πατριάρχη διοικητικά αξιώματα στην ορθόδοξη κοινότητα. Με αυτόν τον τρόπο, εξασφάλιζε τη διατήρηση της ειρήνης και παράλληλα είχε το “πάτημα” να εκμεταλλευτεί φορολογικά τους αλλόθρησκους, προωθώντας αμυδρά την ιδέα του εκούσιου εξισλαμισμού τους.

Ο Πατριάρχης απέκτησε σταδιακά δικαστικές, πολιτικές και οικονομικές εξουσίες. Ιδιαίτερα από τον 18ο αιώνα κι έπειτα, το Πατριαρχείο είχε καταφέρει να διευρύνει τη διοικητική του δικαιοδοσία σε όλους τους χριστιανικούς πληθυσμούς της Αυτοκρατορίας. Από την άλλη, το λεγόμενο “τεκμήριο της αρμοδιότητας” της Εκκλησίας στον τομέα του ιδιωτικού δικαίου, επιφόρτιζε τον Πατριάρχη με τη δέσμευση να ελέγχει το ποίμνιό του. Η ευθύνη ίσχυε σε τέτοιο βαθμό που σε περίπτωση εξέγερσης, η εκκλησιαστική ιεραρχία θα τιμωρούνταν με εκτέλεση. Αυτός ήταν ένας από τους βασικούς λόγους που, σε αντίθεση με τους απλούς κληρικούς ανά την επικράτεια, το Πατριαρχείο αρχικά δεν στήριξε την Επανάσταση.

Ωστόσο, εν τέλει, πέρα από τις προβλέψεις των Οθωμανών, η ύπαρξη της συμπαγούς θρησκευτικής κοινότητας λειτούργησε ως το τέλειο υπόστρωμα για τον μετασχηματισμό της σε εθνική…

Ο Διαφωτισμός των “ξενιτεμένων”

Μία μεγάλη πληγή του ελληνισμού στα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν το παιδομάζωμα. Ένα εξίσου σημαντικό ποσοστό Ελλήνων είχε αναγκαστεί να εξισλαμιστεί για να αποφύγει τη δυσβάσταχτη φορολογία, ενώ πολλοί είχαν αφομοιώσει οργανικά και εκούσια τον οθωμανικό τρόπο ζωής.

Ωστόσο, αυτοί που εξακολουθούσαν ανά τους αιώνες να διατηρούν την ελληνική γλώσσα, θρησκεία και παράδοση ζωντανή εξακολουθούσαν να υπάρχουν και να κάνουν αισθητή την παρουσία τους. Η συσπείρωσή τους ήταν όμως δύσκολο έργο.

Εξετάζοντας μόνο την περιοχή της χερσονήσου στην οποία σήμερα εκτείνεται το ελληνικό κράτος, οι Έλληνες κάτοικοι χωρίζονταν σε τρεις κοινωνικές διαστρωματώσεις. Υπήρχαν οι αγρότες, οι κτηνοτρόφοι και οι αγωγιάτες, που αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού. Υπήρχαν οι κλέφτες και οι αρματολοί στα βουνά της Ρούμελης και της Ηπείρου. Και τέλος, ήταν οι έμποροι με διεθνή δράση, οι οποίοι σταδιακά κυριάρχησαν στο Αιγαίο και το Ιόνιο διαμορφώνοντας μία πανίσχυρη οικονομικά “ναυτική πολιτεία”.

Στο διοικητικό κέντρο της Αυτοκρατορίας, την Κωνσταντινούπολη, οι Φαναριώτες μέχρι τον 18ο αιώνα είχαν κατορθώσει να ανελιχθούν διοικητικά και να καταλάβουν κομβικά αξιώματα.

Υπήρχαν τέλος και οι Έλληνες που ζούσαν εκτός των συνόρων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, είχαν λάβει ευρωπαϊκή μόρφωση και είχαν γαλουχηθεί βάσει των δυτικών προτύπων.

Όλες οι παραπάνω ομάδες ανθρώπων είχαν μία κοινή “βάση”: τη γλώσσα, τη θρησκεία και την παράδοση. Η καθημερινότητά τους, η μόρφωση και ο τρόπος που έβλεπαν τα πράγματα διέφεραν άρδην. Οι Έλληνες της Διασποράς ήταν εκείνοι που πρώτοι επιχείρησαν να κάνουν το φιλόδοξο “πάντρεμα” των κοινοτήτων και να συντελέσουν στην ανάπτυξη μιας ενιαίας εθνικής συνείδησης.

Το γεγονός ότι οι ξενιτεμένοι διαδραμάτισαν τον πιο καίριο ρόλο δεν πρέπει να μας παραξενεύει. Όπως σωστά έχει επισημανθεί από ιστορικούς, αν η Επανάσταση περιοριζόταν απλώς σε μια εσωτερική εξέγερση, ίσως εξαντλούνταν σε μία εσωτερική αντιπαράθεση φατριών, όπως είχε συμβεί με την περίπτωση των σέρβικων κτηνοτροφικών οικογενειών.

Οι Έλληνες από τη Δύση έφεραν στο “τραπέζι” νέα πολιτικά και κοινωνικά διακυβεύματα: το συνταγματικό κράτος, το κοσμικό κράτος, το κράτος δικαίου με δυτικούς νομικούς κανόνες και το κράτος με τακτικό στρατό και οργάνωση δυτικού τύπου.

Οι ιδέες αυτές διαμόρφωσαν το κίνημα του Ελληνικού Διαφωτισμού. Πάνω σε μία τέτοιου τύπου βαθιά ιδεολογική βάση, το ξέσπασμα μιας οργανωμένης Επανάστασης ίσως είχε για πρώτη φορά ρεαλιστικές προοπτικές να πετύχει. Ο Ελληνικός Διαφωτισμός είχε κοινά σημεία με την ευρωπαϊκή ιδεολογική ζύμωση. Ήρθε όμως να συνταχθεί με τις ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούσαν στην ελληνορθόδοξη κοινότητα.

Στις αρχές του 19ου αιώνα, ο κοινωνικός αναβρασμός εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν εντονότερος από ποτέ. Αγρότες, κλέφτες, καραβοκύρηδες, προεστοί, εκκλησιαστικοί λειτουργοί, δυτικότροποι διανοούμενοι, μικροί και μεγάλοι έμποροι συνέθεταν ένα μωσαϊκό με δυναμική σε εσωτερικό και εξωτερικό, που επηρεαζόταν από τη Δύση αλλά λειτουργούσε μέσα στην “αγκαλιά” της Ανατολής. Όδευε προς μία Επανάσταση, όχι όμως με τους όρους των άλλων περιφερειακών ευρωπαϊκών επαναστάσεων της εποχής, καθώς δεν αρκούσε μια συνταγματική αλλαγή, μια διεύρυνση κοινωνικών δικαιωμάτων, μία ρήξη με τα θρησκευτικά πρωτεία του Μεσαίωνα, όπως συνέβη αλλού στην Ευρώπη.

Στο παρασκήνιο της Ελληνικής Επανάστασης, χωρίς να το καταλαβαίνουν και οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές της, είχε στηθεί ένα τεράστιο εργαστήριο, στο οποίο ο κάθε “ερευνητής” συχνά δούλευε στον πάγκο του, χωρίς να είναι απόλυτα σίγουρος για το τι κάνει ο διπλανός του. Από την Οδησσό έως την Κέρκυρα, από τη Βιέννη ως την Πελοπόννησο, από την Κωνσταντινούπολη ως τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, τέθηκε σταδιακά σε εφαρμογή ένα μεγάλο πείραμα για τη διαμόρφωση του πρώτου έθνους-κράτους των Βαλκανίων.

Φυσικά, η ιδεολογική ώσμωση, η οικονομική ευρωστία και η εμπορική κινητικότητα ήταν το πρώτο βήμα για το ξέσπασμα της Επανάστασης. Χρειάζονταν ακόμα τα όπλα και οι άνθρωποι που θα πολεμούσαν.

Ωστόσο, το πρώτο αυτό βήμα, αν και εξίσου σημαντικό, συχνά παραγκωνίζεται από τα σχολικά βιβλία, τους καθηγητές, ακόμα και τους ιστορικούς. Όλο το βάρος πέφτει στις ένοπλες συγκρούσεις, στις μαρτυρικές θυσίες και στους ήρωες του Αγώνα.

Ωστόσο, αν θέλουμε να έχουμε μια πλήρη εικόνα του 1821, η μελέτη των συνθηκών που οδήγησαν στο ξέσπασμα της Επανάστασης αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορικής αλήθειας. Η σειρά βιβλίων με τίτλο «Διακόσια χρόνια από την Επανάσταση: Οι πρωταγωνιστές – Τα καθοριστικά ζητήματα», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, επιτυγχάνει ακριβώς αυτό. Σκιαγραφεί λεπτομερώς κάθε πτυχή του Απελευθερωτικού Αγώνα: από τα “προεόρτια” και το πολιτικό παρασκήνιο, μέχρι τα πρόσωπα-κλειδιά, τις άγνωστες προσωπικότητες και τέλος την ίδρυση του σύγχρονου ελληνικού κράτους.

Αφού εντρυφήσουμε στα καθοριστικά ζητήματα, ακολουθεί η μελέτη του βίου και της πολιτείας τεσσάρων σπουδαίων αγωνιστών: του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, του Ιωάννη Καποδίστρια, της Λασκαρίνας Μπουμπουλίνας και του Πετρομπέη Μαυρομιχάλη. Ήρωες που ξεχώρισαν και επηρέασαν καθοριστικά -με διαφορετικό τρόπο ο καθένας- την Ελληνική Επανάσταση.

Υπεύθυνος της σειράς είναι ο Καθηγητής Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης. Στη σειρά εντάσσονται τέσσερα βιβλία με τους Πρωταγωνιστές και ακόμα τέσσερα με τα Καθοριστικά ζητήματα της Επανάστασης.

Φιλοτεχνώντας  τα πορτρέτα τεσσάρων εκ των κορυφαίων προσωπικοτήτων της Ελληνικής Επανάστασης (Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, Ιωάννης Καποδίστριας, Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, Μπουμπουλίνα) και αναλύοντας τέσσερα από τα καθοριστικά ζητήματα που σχετίζονται με αυτήν (Η προετοιμασία μιας Επανάστασης, Εσωτερικές έριδες και διενέξεις, Από τη Σφαγή της Χίου στην Έξοδο του Μεσολογγίου, Ο ρόλος των Μεγάλων Δυνάμεων στην Επανάσταση) η σειρά φιλοδοξεί να συνεισφέρει στη δημόσια ιστορία και στον διάλογο για τον χαρακτήρα και τις μορφές της Παλιγγενεσίας των Ελλήνων. Τους τόμους της σειράς υπογράφουν διακεκριμένοι ιστορικοί και ειδικοί επιστήμονες ακολουθώντας τους κανόνες της επιστημονικής έρευνας.

Διαβάστε στη “ΜτΧ”: Υπήρχαν σχολεία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία; Γιατί η απαγόρευση να μαθαίνουν ξένες γλώσσες οι μουσουλμάνοι ευνόησε την ενίσχυση των Ελλήνων Φαναριωτών