Μικρασία: «O ρόλος του πεζικού είναι να σφαγιαστεί». Η κατάρα της σύφιλης και ο συγκλονιστικός Χέμινγουεϊ. 4 βιβλία για την τραγωδία του ελληνισμού

«O ρόλος του πεζικού είναι να σφαγιαστεί»

«Θα νομίση κανείς ότι η φράσις “πάλη σώμα με σώμα” δεν υπήρξεν εις την πραγματικότητα. Αι λοιπόν! Είδα εγώ νεκρούς, ένα Τούρκον και ένα τσολιάν, και του ενός η λόγχη είχε βυθισθή εις το σώμα του άλλου. Είχον λογχισθή ταυτοχρόνως και είχον ταυτοχρόνως αποθάνει».

Η συγκλονιστική περιγραφή είναι ενός διοικητή του ελληνικού στρατού, αναφερόμενος στην κατάληψη του Εσκί Σεχίρ και της Κιουτάχειας, τον Ιούλιο του 1921. Η ξιφολόγχη υπήρξε η πεμπτουσία της μάχης σώμα με σώμα, την οποία διδάσκονταν οι στρατιώτες και ήταν βασικό κομμάτι της εκπαίδευσής τους.

Κατά τη διάρκεια της μάχης στον Σαγγάριο, οι Τούρκοι έκαναν επίθεση καθημερινά στα ελληνικά στρατεύματα, χρησιμοποιώντας τις ξιφολόγχες τους. Έχουν καταγραφεί μαρτυρίες όπου Τούρκοι ορμούσαν πάνω στα ελληνικά πολυβόλα μαζικά, σαν ανθρώπινα κύματα, αλαλάζοντας και κρύβοντας με το ένα χέρι το πρόσωπό τους.

Τα ξίφη προκαλούσαν διάτρηση των εντέρων. Το περιεχόμενό τους χυνόταν στην κοιλιακή κοιλότητα καθιστώντας την περιτονίτιδα αναπόφευκτη. Ακριβώς για αυτόν τον λόγο οι περισσότεροι στρατιώτες προτιμούσαν να πηγαίνουν στη μάχη νηστικοί. Αργότερα, έμαθαν πως αν χυθούν τα έντερα από ένα κοιλιακό τραύμα, δεν έπρεπε να επανατοποθετούνται στην κοιλιακή χώρα, διότι «θα έχουν πάρει χώμα» και, πιθανώς, κομμάτια από το βρομερό και κατά συνέπεια μολυσμένο ύφασμα της στολής.

Έπειτα ήταν και τα τραύματα από θραύσματα οβίδας. Σε μια διάτρηση θώρακα, για παράδειγμα, τα βρόμικα μεταλλικά θραύσματα ή κομμάτια της εξάρτυσης μεταφέρονταν στο εσωτερικό του σώματος, με συνέπεια να προκαλείται σηψαιμία. Αλλά και μόνον η πίεση της έκρηξης συχνά προκαλούσε ρήξη πνευμόνων και αιμορραγία στον εγκέφαλο και τη σπονδυλική στήλη.

Όσο ήταν ενεργό το μέτωπο στον Σαγγάριο, ο αριθμός των Ελλήνων τραυματιών αυξανόταν καθημερινά. Χιλιάδες στρατιώτες μεταφέρονταν στα μετόπισθεν, κυρίως στο Εσκί Σεχίρ. Ο έφεδρος στρατιωτικός γιατρός Παναγιώτης Ι. Παναγιωτόπουλος έγραψε στις «Αναμνήσεις εκ του Μακεδονικού, Ουκρανικού και Μικρασιατικού Μετώπου, 1917-1923» ότι

«αι ημέραι από της 22ας Αυγούστου μέχρι της 5ης Σεπτεμβρίου του 1921 θα μου μείνουν αλησμόνηται. […] Κατά χιλιάδας κατεύθαναν οι τραυματίαι επί των “στεναζόντων”, από το βάρος αμαξοιστοιχιών της γραμμής Σαγγαρίου-Εσκί Σεχίρ. […] Τονώναμε τον οργανισμόν τους διατρέφοντες αυτούς με σφάγια και τον ζωμόν αυτών, τα οποία ευτυχώς είχομεν εν αφθονία. Τέλος τους διακομίζαμεν προς Προύσαν αναμένοντες νέα καραβάνια τραυματιών διά να καταλάβουν την θέσιν των απερχομένων».

Η νοσηλεύτρια Άννα Μελά Παπαδοπούλου, γνωστή και ως “Μάννα του Στρατιώτου”, έφτασε στο Εσκί Σεχίρ το πρωί της 27ης Αυγούστου. Έγραψε:

«Στα νοσοκομεία χιλιάδες τραυματίες, ανάμεσά τους και πολλοί αυτοτραυματίες από την μάχη του Σαγγάριου. Την νύχτα έφθασαν άλλοι 600, αρκετοί απ’ αυτούς αξιωματικοί».

Τα κείμενα προέρχονται από το βιβλίο του Ηλία Μαγκλίνη, «Το μόνο της ζωής τους ταξίδι», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ.

Ο συγγραφέας επιχειρεί να ακολουθήσει τα βήματα του παππού του, ο οποίος πολέμησε στη Μικρά Ασία, ταξιδεύοντας στη Σμύρνη, στο Αφιόν Καραχισάρ, στο Εσκί Σεχίρ και στην Προύσα. Πρόκειται για μια αυτοβιογραφική αφήγηση, κατά την οποία εξιστορείται η κοινή ιστορία χιλιάδων Ελλήνων που πολέμησαν στη Μικρασιατική Εκστρατεία. Οι πληροφορίες και οι διηγήσεις ξεφεύγουν από την πεπατημένη οδό της ιστορικής αφήγησης και δίνουν νέες πληροφορίες στον αναγνώστη.

Πρωταγωνιστές δεν είναι οι στρατηγοί και οι πολιτικοί, οι Έλληνες και ξένοι διπλωμάτες, αλλά τα πραγματικά θύματα της εκστρατείας: οι συναγωνιστές του παππού του, η ειρήνη και ο ελληνισμός της Μικρασίας.

Η Σμύρνη των αφροδίσιων νοσημάτων

Η Σμύρνη, από το 1919 ως το 1922, με τις μαζικές αφίξεις των συμμαχικών στρατευμάτων, είχε σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζε πριν από λίγα χρόνια η Θεσσαλονίκη, με τα ξακουστά πορνεία. Εκτός από τις εκατοντάδες γυναίκες κάθε ηλικίας και φυλής που ενδημούσαν στους πολυάριθμους οίκους ανοχής, η παρουσία των Ελλήνων στρατιωτών από τον Μάιο του 1919 και μετά είχε ως αποτέλεσμα την άφιξη εκατοντάδων νέων γυναικών που υπηρετούσαν τον αγοραίο έρωτα.

Στα φτωχικά σπίτια και άλλες φορές στα όμορφα επιπλωμένα δωμάτια των κάθε είδους πορνείων βρήκαν επαγγελματική στέγη και βιοπορισμό. Ο Θανάσης Βαλτινός στο «Συναξάρι του Ανδρέα Κορδοπάτη» έγραφε:

«Στη Σμύρνη υπήρχε μεγάλη ελευθεριότης των γυναικών. Εθεωρείτο προσβολή για μια κοπέλα να μην έχει φίλο. Δεν ήταν άξια. Υπήρχε η Τερψιθέα. Εκεί πήγαιναν για περίπατο οι αζευγάρωτες. Έφτανε μια ματιά – έτσι γινόταν η επιλογή. Υπήρχαν τα χοροδιδασκαλεία επίσης. Πήγαιναν οι στρατιώτες, όλα τα κορίτσια ήθελαν να χορέψουν μαζί τους. Υπήρχε η εθελουσία προσφορά υπηρεσιών στα νοσοκομεία των Σμυρναίων γυναικών».

Τα υγειονομικά μέτρα προφύλαξης ήταν μηδαμινά, με συνέπεια την έξαρση των αφροδίσιων νοσημάτων στην περιοχή. «Κάθε εβδομάδα είχαμε το λιγότερο είκοσι θετικές συφιλιδικές εξετάσεις, στρατιωτών και πολιτών».

Ανάμεσα στα μέσα καταπολέμησης των αφροδίσιων νοσημάτων ξεχώριζε η ένεση 606, συμπληρωμένη με την ανάλογη δόση υδραργύρου, που διαφημιζόταν κυρίως στα έντυπα που κυκλοφορούσαν. Ήταν μια θεραπεία επώδυνη και επικίνδυνη, που πολλές φορές κατέστρεφε τα νεφρά και έπρεπε να γίνεται με πολλή προσοχή, καθώς ο τρόπος χορήγησής της ήταν ενδοφλέβιος και ο ασθενής κινδύνευε από πολλές παρενέργειες.

Ο Ύπατος Αρμοστής της Σμύρνης, Αριστείδης Στεργιάδης, μόλις έφτασε στην πόλη, διέταξε το κλείσιμο όλων των οίκων ανοχής, εκτός από όσους ανήκαν σε ξένους. Αλλά και σε αυτούς ακόμη έβαλε δικούς του ανθρώπους να παρακολουθούν και να του αναφέρουν ποιοι και πόσοι τους επισκέπτονταν, για να καταπολεμήσει το φαινόμενο της πορνείας στην περιοχή.

Ο Βασίλης Τζανακάρης στο βιβλίο του «Εάλω η Σμύρνη: Δακρυσμένη Μικρασία 1919-1922» περιγράφει τα γεγονότα που οδήγησαν στη Μικρασιατική Καταστροφή, εκκινώντας από το 1919 στο Παρίσι, όταν μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οι μεγάλοι «ειρηνοποιοί» μοίραζαν τον κόσμο, ενώ ταυτόχρονα παρουσιάζει τη ζωή και τα καθημερινά προβλήματα των κατοίκων της Μικράς Ασίας.

Ο Χέμινγουεϊ ήταν αυτόπτης μάρτυρας της καταστροφής της Σμύρνης

Τη 14η Σεπτεμβρίου του 1922, επτά ημέρες μετά την αποχώρηση και του τελευταίου ελληνικού στρατιωτικού τμήματος από τη Μικρά Ασία, οι άνδρες του Κεμάλ εισέβαλαν στη Σμύρνη και επιδόθηκαν σε τρομερές θηριωδίες, ενώ τα αποτελέσματα της δράσης τους, που οδήγησαν στην καταστροφή της πόλης, έμειναν στην ιστορία ως η «Μεγάλη Πυρκαγιά της Σμύρνης». Οι κεμαλικοί εκτέλεσαν όσους άντρες βρήκαν μπροστά τους και έκαναν πλιάτσικο στα σπίτια. Άρπαζαν από τις γυναίκες την τιμή τους, χρυσαφικά και τιμαλφή. Έφτασαν στο σημείο να κόβουν τα δάχτυλα ή τα αφτιά για να πάρουν δαχτυλίδια και σκουλαρίκια.

Ο Αμερικανός συγγραφέας Έρνεστ Χέμινγουεϊ βρέθηκε το 1922 στη Σμύρνη και κάλυψε δημοσιογραφικά τη Μεγάλη Καταστροφή. Μέχρι σήμερα οι ανταποκρίσεις του αποτελούν ατράνταχτα τεκμήρια της δράσης των Τούρκων στρατιωτών.

Για τους Έλληνες που περίμεναν κάποιο πλοίο ώστε να λυτρωθούν έγραφε:

«Στο λιμάνι υπήρχαν πολλά πράγματα να επιπλέουν στο νερό. Στην παραλία δεν πρόσεχες πια τις γυναίκες με τα πεθαμένα μωρά, αλλά εκείνες που γεννούσαν. Τις σκεπάζαμε με κάτι και αυτές προχωρούσαν στη γέννα. Πολλές έβρισκαν το πιο σκοτεινό μέρος για να γεννήσουν. Φαινόταν σαν μην τους ένοιαζε τίποτα άλλο […]».

«Το περίεργο ήταν ότι κάθε νύχτα τα μεσάνυχτα ούρλιαζαν. Δεν ξέρω γιατί ούρλιαζαν εκείνη την ώρα. Εμείς βρισκόμασταν στο λιμάνι και αυτοί ήταν όλοι στην αποβάθρα και τα μεσάνυχτα άρχιζαν να ουρλιάζουν. Ρίχναμε επάνω τους προβολείς για να τους ησυχάσουμε. Αυτό έκανε πάντοτε τη δουλειά του. […]

Ήταν όλοι τους εκεί στην αποβάθρα αφημένοι, μη γνωρίζοντας τι θα κάνουν οι Τούρκοι. Θυμάμαι που μας έδωσαν εντολή να μην πάρουμε άλλους από δαύτους. Οι Τούρκοι είχαν τοποθετήσει στην παραλία πυροβολαρχίες που θα μας βούλιαζαν χωρίς δυσκολία. Εμείς θα πλησιάζαμε αρκετά στην αποβάθρα και θα μπορούσαμε να βομβαρδίσουμε την τουρκική συνοικία. Όμως θα μας βούλιαζαν στο τέλος, θα μας έστελναν στην κόλαση. Έριξαν μερικά άσφαιρα πυρά καθώς πλησιάσαμε. Κατέβηκε ο ίδιος ο Κεμάλ και τιμώρησε τον Τούρκο διοικητή που πήρε την πρωτοβουλία να μας ρίξει».

Ο συγγραφέας Θάνος Βερέμης επέλεξε το παραπάνω κείμενο του Χέμινγουεϊ ως απάντηση στην ερώτηση «Ποιο από τα κείμενα για την Καταστροφή ξεχωρίζει;». Στο βιβλίο του «22 ερωτήσεις και απαντήσεις για το ’22», ο συγγραφέας επιχειρεί να σταχυολογήσει μερικά από τα σημαντικότερα γεγονότα ενός σύνθετου ιστορικού φαινομένου, της Μικρασιατικής Εκστρατείας, το οποίο εξετάζει με βάση πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές και στρατιωτικές παραμέτρους.

Ο πρόσφυγας Κόντογλου

Με την επικράτηση των Τούρκων στη Μικρά Ασία και την εξόντωση του Ελληνισμού στην περιοχή, εκατομμύρια πρόσφυγες έφτασαν στην Ελλάδα. Ήταν «η μεγαλύτερη μετακίνηση πληθυσμών στην ιστορία». Ανάμεσά τους και ο περίφημος αγιογράφος και λογοτέχνης Φώτης Κόντογλου, ο οποίος έφτασε στη Μυτιλήνη το 1922 από την πατρίδα του, το Αϊβαλί.

Στη συλλογή διηγημάτων του, «Το Αϊβαλί η πατρίδα μου», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, αναπολεί και καταγράφει γεγονότα και ιστορίες της λατρεμένης πατρίδας του, όπου έζησε τα νεανικά του χρόνια.

«Στα 1922, σαν γίνηκε ο καταραμένος ο διωχμός, πέρασε στα ελληνικά τα μέρη κι ο μπαρμπα-Γιαννακός. Ίσαμε που πέθανε, δεν αλλάξανε μηδέ τα σαλβάρια του, μηδέ το φέσι του, μηδέ τα τσουράπια του. Μα το πιο παράξενο είναι πού πήγε και τα κονόμησε κείνα τα παπούτσια, τις πάπιες, που σκανταλίζανε τους Παλιοελλαδίτες; 

Πέθανε στην Αθήνα στα 1923. Τον σκότωσε ένα αυτοκίνητο. “Εις μνημόσυνον αιώνιον έσται δίκαιος!”»

Ο Κόντογλου επιλέγει να παρουσιάσει το Αϊβαλί μέσα από τις ιστορίες των ανθρώπων που γνώρισε. Ιστορίες που συνδυάζουν άλλοτε τη φυσιολατρική τάση του και άλλοτε την πίστη του στην ορθοδοξία και τη βυζαντική παράδοση, πάντα, όμως, με αγάπη και νοσταλγία στην “εβλογημένη Ανατολή”.

Στον «θρηνητικό πρόλογο» του βιβλίου του γράφει για την πατρίδα του, τη «Γερουσαλήμ» του:

«Το πως γεννήθηκα στα μέρη της Ασίας, το ‘χω για πράμα βλογημένο και δοξάζω τον Θεό για δαύτο. Μ’ όλα ταύτα βρεθήκανε ανθρώποι κακοί και κακογεννημένοι, ψυχές φτωχές, να γυρίσουν το καύχημά μου σε κατηγόρια. Θέλανε ν’ αρνηστώ τη μάννα μου την Ασία, σε καιρό που αυτοί θρεφόντανε από το πλούτος της καρδιάς μου και παίρνανε χαρά κ’ ελπίδα από τη φλέβα π’ ανάβληζε από τη βαθειά ρίζα μου. 

Μα εγώ δε θα σ’ αρνηστώ ποτές, Γερουσαλήμ! Να χάσω το φως μου αν σε ξεχάσω, να ψάχνω με το ραβδί και να μη βρεθεί τοίχος να μου δείξει το δρόμο, κι ούτε πονετικός διαβάτης να με χειροκρατήσει.»

Τα 4 βιβλία από τις εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ για τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή:

Το μόνο της ζωής τους ταξίδι: Μικρά Ασία. Οδοιπορικό σε πόλεμο και ειρήνη, Ηλίας Μαγκλίνης

Εάλω η Σμύρνη: Δακρυσμένη Μικρασία 1919-1922, Βασίλης Ι. Τζανακάρης

22 ερωτήσεις και απαντήσεις για το ’22, Θάνος Μ. Βερέμης

Το Αϊβαλί η πατρίδα μου, Φώτης Κόντογλου

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΣΤΗΝ "ΜΤΧ"

Το σχέδιο για ανεξάρτητο κράτος της Ιωνίας, που ίσως είχε σώσει την Σμύρνη. Ποιος το εμπνεύστηκε και ποιος το πολέμησε