Μαρσέλ Ντυσάν. Ο προκλητικός καλλιτέχνης που μουτζούρωσε τη Μόνα Λίζα και έβαλε τον τίτλο: “την τρώει ο κ@λος της”. Αποκάλεσε “τέχνη” ένα ανδρικό ουρητήριο

Ο αντι-κυβιστής

Η επιλογή καλλιτεχνικής καριέρας ήταν μια από τις λιγότερο επαναστατικές επιλογές του Ντυσάν.

Αν κι ο πατέρας του ήταν συμβολαιογράφος, ο παππούς του ήταν ζωγράφος και οι δύο μεγαλύτεροι αδελφοί του ήταν καλλιτέχνες, ο ένας χαράκτης κι ο άλλος γλύπτης.

Αφού τελείωσε το σχολείο στη Ρουέν, ο Ντυσάν βρήκε τους αδελφούς του στο Παρίσι.

Τα πρώτα έργα είναι αδιάφορες απομιμήσεις ιμπρεσιονιστών.

Κατόπιν, ο Πικάσο και ο Μπρακ τάραξαν τα νερά με τα κυβιστικά τους έργα.

Σύντομα αναπτύχθηκαν κανόνες για τον “ορθό” κυβισμό κι απαγορεύτηκαν -ως εκτός μόδας- τα γυμνά και τα αντικείμενα εν κινήσει.

Έτσι ο Ντυσάν ζωγράφισε το δικό του κυβιστικό έργο:“Γυμνό που κατεβαίνει μια σκάλα”. Ο Ντυσάν πέτυχε μ’ ένα σμπάρο τρία τρυγόνια: προσέβαλε τους κυβιστές, τους παραδοσιακούς και το κοινό.

Οι κυβιστές μίσησαν το έργο επειδή παρέβαινε τους κανόνες: είναι ένα γυμνό που, αντί να το βλέπουμε ακίνητο από διάφορες οπτικές γωνίες, το βλέπουμε κινούμενο από μία οπτική γωνία.

Οι παραδοσιακοί το μίσησαν, επειδή τα γυμνά υποτίθεται πως ήταν η ιδανική μορφή κι εδώ, όχι μόνο το γυμνό διαλυόταν σε αμέτρητα επίπεδα, αλλά έκανε και κάτι τόσο κοινότοπο που καταντούσε αναξιοπρεπές μέχρι βλασφημίας: κατέβαινε μια σκάλα.

Το κοινό το μίσησε γιατί δεν έβρισκε κανένα γυμνό στον πίνακα και δεν φαινόταν αν η μορφή είναι ανδρική ή γυναικεία, αν και είχε αντρικά γεννητικά όργανα.

Ο Ντυσάν ενθουσιάστηκε.

Ζωγράφισε κι άλλα αντι-κυβιστικά έργα, σύντομα όμως κατάλαβε ότι δεν αρκούσε να ειρωνευτεί το κυρίαρχο καλλιτεχνικό κίνημα. Ήθελε να θίξει τις γενικές αρχές της τέχνης.

Ζωγράφισε “ταπεινά” αντικείμενα, διερωτώμενος γιατί κάποια θεωρούνται κατάλληλα για τέχνη κι άλλα όχι.

Περιέγραψε σε σημειώσεις παράξενα ή και ουτοπικά “έργα”, αμφισβητώντας την αναγκαιότητα της υλοποίησης ενός έργου.

Ο βασιλιάς των ready made

Όταν ξέσπασε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Ντυσάν κρίθηκε ακατάλληλος για υπηρεσία. Ο ίδιος είπε ότι έφταιγε η καρδιά του, αλλά ο λόγος ήταν μάλλον ψυχολογικός.

Έχοντας βαρεθεί να εξηγεί σε όλους γιατί δεν βρισκόταν στο μέτωπο, το καλοκαίρι του 1915 σάλπαρε για τη Νέα Υόρκη.

Τα καλλιτεχνικά παιχνίδια συνεχίστηκαν.

Αγόρασε ένα φτυάρι και σκάλισε στο χερούλι την άνευ νοήματος φράση: “Πριν από το σπασμένο χέρι”.

Έβαλε μια ρόδα ποδηλάτου πάνω σε ένα σκαμνί. Αυτά, καθώς ανακοίνωσε στο έκπληκτο κοινό, ήταν “ready made”.

To 1916 εξέθεσε το απόλυτο ready made: ένα πορσελάνινο ουρητήριο που είχε υπογράψει ως R. Mutt και το είχε ονομάσει “Κρήνη”.

Ποια η σημασία των ready made;

Ο Ντυσάν έλεγε ότι “έπαιρνε ένα συνηθισμένο αντικείμενο και το τοποθετούσε κατά τέτοιο τρόπο ώστε η χρηστική του σημασία να εξαφανιστεί με τον νέο τίτλο και τη νέα οπτική”.

Ίσως νομίσετε ότι μ’ αυτόν τον τρόπο ήθελε να κάνει τον κόσμο να δει τα πράγματα διαφορετικά, αλλά ο ίδιος έλεγε ότι το ζητούμενο δεν ήταν η ομορφιά.

Ήθελε η προτεραιότητα της όρασης ή “του αμφιβληστροειδούς”, καθώς το έθετε, ν’ αντικατασταθεί από διανοητικές ή “εγκεφαλικές” ανησυχίες.

Το θέμα δεν ήταν να δεις ένα ουρητήριο διαφορετικά, αλλά να το σκεφτείς διαφορετικά.

Τι έκανες στον πόλεμο, Νταντά;

Το 1917 οι ΗΠΑ μπήκαν στον πόλεμο κι ο Ντυσάν έφυγε για το Μπουένος Άιρες.

Με το τέλος του πολέμου επέστρεψε στη Γαλλία, όπου βρήκε ένα νέο καλλιτεχνικό κίνημα το οποίο διαμαρτυρόταν κατά του πολέμου και της κοινωνίας που τον προκάλεσε.

Οι ιδρυτές του το ονόμαζαν “Νταντά” κι απέρριπταν κάθε κανόνα και σύμβαση, μεταξύ των οποίων και την ιδέα της τέχνης.

Ήταν αντι-καλλιτέχνες που ήθελαν να παραβιάσουν την αισθητική, να προσβάλουν το κοινό και να καταστρέψουν αξίες.

Ο Ντυσάν όμως, απέρριπτε κάθε κίνημα ακριβώς επειδή ήταν κίνημα.

Ωστόσο παρήγαγε ένα έργο που έγινε από τα γνωστότερα του Νταντά. Πήρε μια φτηνή κάρτα της Μόνα Λίζα, της σχεδίαζε μουστάκι και μούσι κι έγραψε στο κάτω περιθώριο: “L.H.O.O.Q.”, που στα γαλλικά διαβάζεται “Elle a chaud au cul”, δηλαδή “την τρώει ο κώλος της”.

Έτσι ο Ντυσάν ειρωνεύτηκε την ίδια την ιδέα του “αριστουργήματος” και περιγέλασε αιώνες δυτικού πολιτισμού.

Ερ-Ροζ ανίκατε μάχαν

Στις αρχές της δεκαετίας του 1920, ο Ντυσάν αφιερώθηκε στη δημιουργία ενός alter ego, μιας γυναίκας ονόματι Rrose Selavy.

Η Rrose δημιούργησε έργα, δημοσίευσε λογοπαίγνια και φωτογραφήθηκε από τον Μαν Ρέι.

Η φήμη του αυξήθηκε και ένας έμπορος του πρόσφερε ετήσιο μισθό 10.000 δολάρια για ένα πίνακα τον χρόνο.

Όμως, το 1923 ο Ντυσάν δήλωσε ότι εγκατέλειπε την τέχνη για το σκάκι. Η Rrose συνέχισε να παράγει λογοπαίγνια και να κάνει παράξενες δηλώσεις καθ’ όλη τη δεκαετία.

Το 1924, παραδείγματος χάριν, πρότεινε να σχεδιαστεί ένα φόρεμα αποκλειστικά για κυρίες που υπέφεραν από λόξυγγα.

Όμως ο Ντυσάν ήταν απορροφημένος από τη σκακιέρα. Το 1925 ονομάστηκε “μετρ” και συμμετείχε στη γαλλική ομάδα της Ολυμπιάδας σκακιού.

Το τελευταίο κόλπο

Με τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ανήσυχοι Αμερικάνοι φιλότεχνοι κατέβαλαν εξαιρετικές προσπάθειες για να φυγαδευτεί ο Ντυσάν στις ΗΠΑ.

Εκείνος έδειξε πενιχρό ενδιαφέρον για τους κόπους τους, αλλά τελικά τον Ιούνιο του 1942 έφτασε όντως στις ΗΠΑ, όπου κι έμεινε με΄τα τον πόλεμο.

Το 1953 παντρεύτηκε απρόσμενα την Αλεξίνα Σάντλερ, που ήταν η πρώτη σύζυγος του Πιερ Ματίς, σημαντικού εμπόρου τέχνης στη Νέα Υόρκη και γιος του ζωγράφου Ανρί Ματίς.

Οι Ντυσάν ζούσαν μεταξύ Παρισιού και Μανχάταν.

Κυκλοφορώντας στους καλλιτεχνικούς κύκλους γνώρισαν τους πάντες, από τον Σαλβαντόρ Νταλί μέχρι τον Τζάκσον Πόλοκ.

Ο Ντυσάν πέθανε από καρδιακή προσβολή το 1968, μετά από ένα ευχάριστο δείπνο με φίλους.

Κανείς όμως δεν περίμενε την τελευταία του έκπληξη.

Σχεδόν ένα χρόνο μετά τον θάνατό του, εκτέθηκε ένα νέο έργο στο Μουσείο Τέχνης της Φιλαδέλφειας.

Ο Ντυσάν είχε αφήσει οδηγίες για την κατασκευή του έργου, που φέρει τον τίτλο “Δεδομένα: 1. ο καταρράκτης 2. το φωταέριο”.

Αποτελείται από μια δίφυλλη ξύλινη πόρτα με δυο μικρές τρύπες για τα μάτια.

Μέσα από τις τρύπες φαίνεται, πίσω από έναν γκρεμισμένο τοίχο, μια γυμνή γυναίκα σε φυσικό μέγεθος, ξαπλωμένη σ’ ένα στρώμα από ξερά κλαδιά να βαστά μια λάμπα.

Ίσως πρόκειται για το πλέον σκανδαλιστικό του έργο, καθώς η αίσθηση ηδονοβλεπτικής παραβίασης είναι σαφέστατη.

Ο Ντυσάν, 45 χρόνια αφότου εγκατέλειψε επίσημα την τέχνη, σόκαρε και πάλι.

ΠΗΓΗ: “Η Μυστική Ζωή των Μεγάλων Ζωγράφων” από τις εκδόσεις “ΑΙΩΡΑ”.

Διαβάστε επίσης στη “ΜτΧ”: Γιατί χαμογελούσε η Τζοκόντα; Ομάδα επιστημόνων αποδίδει το αινιγματικό χαμόγελο της Μόνα Λίζα σε πιθανή εγκυμοσύνη και τον ερχομό ενός παιδιού