Λίμνη Κουμουνδούρου, η αρχαία τεχνητή λίμνη των Ελευσίνιων μυστηρίων που ήταν άβατο για τους ψαράδες. Πώς υποβαθμίστηκε

του Γιώργου Κασαμπαλάκου

 Η λίμνη Κουμουνδούρου, βρίσκεται στα σύνορα του Δήμου Χαϊδαρίου με τον Δήμο Ασπροπύργου και έχει κηρυχτεί αρχαιολογικός χώρος από το 1974.

Η ιστορία της ξεκινά από τα αρχαία χρόνια, όταν φτιάχτηκε τεχνητά για να διευκολυνθεί η διαδρομή των Ελευσινίων Μυστηρίων, κατά μήκους της αρχαίας Ιεράς Οδού.

To νερό της λίμνης είναι υφάλμυρο λόγω της μικρής απόστασης που τη χωρίζει από τη θάλασσα. Σε απόσταση αναπνοής βρίσκονται τα διυλιστήρια της ΕΛΠΕ, ενώ στις όχθες της λειτουργεί το στρατόπεδο (Ξηρογιάννη) στο οποίο αποθηκεύονται υγρά καύσιμα. Ελάχιστα απέχει και ο ΧΥΤΑ Φυλής.

Πήρε το όνομά της είτε από τον παλιό πολιτικό και πρωθυπουργό Αλέξανδρο Κουμουνδούρο, επί της πρωθυπουργίας του οποίου στα τέλη της δεκαετίας του 1860 πραγματοποιήθηκαν επιχωματώσεις μεταξύ της λίμνης και του λιμανιού Σκαραμαγκά, είτε από οικογένεια τσιφλικάδων που είχε την περιοχή στην ιδιοκτησία της το 19^ο αιώνα.

Πρόκειται για τεχνητή λίμνη, πιθανότατα από την κλασική περίοδο και οφείλει την ύπαρξή της στη δημιουργία γέφυρας της αρχαίας Ιεράς Οδού, η οποία εγκλώβισε τα νερά της πηγής Ρειτών που πριν κατέληγαν στη θάλασσα. Αυτός είναι άλλωστε ο λόγος που ονομαζόταν λίμνη Ρειτών ή Καθαρμών (εξαιτίας της σχέσης με τα Ελευσίνια μυστήρια).

Ωστόσο, ως τη δεκαετία του 50, οι λίμνες ήταν δύο: Η βόρεια, γνωστή ως Κεφαλάρι, που ήταν αφιερωμένη στη θεά Δήμητρα. Έχει αποστραγγιστεί και σήμερα στη θέση της βρίσκονται οι εγκαταστάσεις της εταιρίας ‘Ελληνικά Πετρέλαια’.

Η νότια, αφιερωμένη στην Περσεφόνη, είναι γνωστή ως λίμνη Κουμουνδούρου.

Στα αρχαία χρόνια, θεωρούσαν πως το νερό της λίμνης είναι υποχθόνιο και μόνο οι ιερείς της Ελευσίνας είχαν το δικαίωμα να ψαρέψουν σε αυτή.

Μάλιστα, πίστευαν πως τα ιερά ύδατα της πηγής Ρειτών προέρχονταν από τον Ευβοϊκό Κόλπο. Άγνωστο γιατί. Παράπλευρα της λίμνης σώζονται απομεινάρια της αρχαίας Ιεράς Οδού, του αρχαίου δρόμου που ένωνε την Αθήνα με την Ελευσίνα.

Ο αρχιτέκτονας και αρχαιολόγος Γιάννης Τραυλός, που πραγματοποίησε ανασκαφές και μελέτες στην ευρύτερη περιοχή της Ελευσίνας και της αρχαίας Ιεράς Οδού, ανακάλυψε αρχαίο τείχος στο κέντρο της λίμνης Κουμουνδούρου, που πιθανότατα αποτελούσε τμήμα του φράγματος που μετέτρεψε τα νερά των πηγών σε τεχνητή λίμνη.

Οι πέτρες που σχημάτιζαν το φράγμα, είναι καμμένες από τους Πέρσες εισβολείς το 479 πΧ.

Έξι δεκαετίες αργότερα, το 421 πΧ, έχει καταγραφεί το ψήφισμα της Αθηναϊκής Βουλής για δημιουργία γέφυρας επάνω από τη μία πηγή Ρειτών, που θα βοηθούσε στην ασφαλή διάβαση των ιερέων κατά την τέλεση των Ελευσινίων μυστηρίων.

Στην επιγραφή που σώζεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ελευσίνας, διακρίνονται αριστερά η Δήμητρα και η Περσεφόνη, ενώ δεξιά βλέπουμε τη θεά Αθηνά δίνει το δεξί της χέρι στον Ελευσίνιο ήρωα Τριπτόλεμο.

Κατά τη διάρκεια της αρχαίας πομπής, στη λίμνη γινόταν στάση, ο ιερέας στεκόταν στη μέση ενός ανθρώπινου κύκλου και απήγγειλε στίχους από τον μύθο αρπαγής της Περσεφόνης.

Ιστορικές μαρτυρίες

Ο περιηγητής και ταξιδιωτικός συγγραφέας του 2^ου αιώνα μ.Χ. Παυσανίας, έγραψε για τις λίμνες Ρειτών στα ‘Αττικά’:

«Οι λεγόμενοι Ρειτοί ρέουν όπως τα ποτάμια, μα το νερό τους είναι θαλασσινό. Θα μπορούσε να πιστέψει κανείς πως από τον Εύριπο της Χαλκίδας ρέουν κάτω από το έδαφος και χύνονται σε μια θάλασσα χαμηλότερη.Οι Ρειτοί από παράδοση θεωρούνται αφιερωμένοι στην Κόρη και τη Δήμητρα. Ψάρια απ΄ αυτούς μπορούν να πιάνουν μόνον οι ιερείς. Οι Ρειτοί, όπως μαθαίνω, στην παλαιά εποχή αποτελούσαν το σύνορο της χώρας των ελευσινίων προς τους άλλους αθηναίους». 

Η υψομετρική διαφορά των λιμνών Ρειτών με τη θάλασσα, ώθησε στην κατασκευή δύο νερόμυλων που εκμεταλλεύονταν τη ροή του νερού.

Στον 19^ο αιώνα, οι νερόμυλοι ήταν σε λειτουργία, σύμφωνα με τις περιγραφές του γάλλου γιατρού, ακαδημαϊκού και περιηγητή Πουκεβίλ:

«Αφού πήρα μερικά δείγματα του εδάφους, επέστρεψα στην Ιερά οδό και την ακολούθησα ως τους Ρειτούς ή αλμυρές πηγές, αφιερωμένες στη Δήμητρα και την Περσεφόνη. Δίπλα τους έχουν κτίσει μύλους. Απ’ αυτό το σημείο έχασα τα ίχνη τροχών που είχαν σχηματίσει οι ρόδες των κάρων και τα οποία ακολουθούσαμε από το ναό της Φίλης Αφροδίτης (ιερό Αφροδίτης Σκαραμαγκά)».

Ο μυθιστοριογράφος Γκουστάβ Φλωμπέρ, οδεύοντας προς την Ανατολή το 1850, έκανε στάση στην Ελλάδα. Επισκέφτηκε την Ελευσίνα και θαμπώθηκε από την περιοχή όπου κάποτε πραγματοποιούνταν τα Μυστήρια. Στις σημειώσεις του διαβάζουμε:

«Μονομιάς, στο τέλος της κατεβασιάς (αμέσως μετά το πέρασμα μεταξύ Ποικίλου και Αιγάλεω), στρίβουμε δεξιά, οι βράχοι είναι κομμένοι ίσια, ο δρόμος έχει κατασκευαστεί απάνω τους.

Είναι δίχως αμφιβολία ο αρχαίος δρόμος. Ο δρόμος περνάει ανάμεσα στη θάλασσα και τις λίμνες Ρειτοί. Ένα γεφύρι σου επιτρέπει να περάσεις το μικρό αυλάκι που τις ενώνει. Οι λίμνες Ρειτοί θυμίζουν τους ορμίσκους που διαμορφώνει η παλίρροια. Λένε οι λίμνες – εγώ βλέπω μόνο μία ή μάλλον κάτι σαν πλημμυρισμένο βάλτο»

Μόλυνση και υποβάθμιση

Σήμερα η λίμνη είναι ένας υγροβιότοπος γεμάτος πετρέλαιο, που από καταφύγιο έχει μετατραπεί σε νεκροταφείο για τα μεταναστευτικά πουλιά, τα οποία παραδόξως συνεχίζουν να τον επισκέπτονται, αλλά και τα ψάρια του τα οποία έχουν ολοκληρωτικά αφανιστεί. Κι όμως, το χειμώνα οι κυνηγοί στη λίμνη Κουμουνδούρου πιάνουν ακόμα κυνηγόπαπιες, πρασινοκέφαλα, χουλιαρόπαπιες, κιρκίρια, σαρσέλες και σφυριχτάρια.

Οι διαρροές από τις σωληνώσεις και τις δεξαμενές των διυλιστηρίων ποτίζουν το έδαφος και ρέουν υπόγεια μέχρι τη λίμνη, ενώ σε αυτήν καταλήγουν επίσης τα τοξικά στραγγίσματα της εγκατάστασης της χωματερής στη Φυλή.

Κοιμήσου Περσεφόνη

Η λίμνη Κουμουνδούρου θα μπορούσε να αποτελεί ανάσα ζωής για τους κατοίκους της υποβαθμισμένης Δυτικής Αθήνας και του Θριασίου Πεδίου. Όταν περνάμε στο πλάι της, ας μας έρχονται στο νου οι στίχοι του Γκάτσου, μελοποιημένοι από τον Μάνο Χατζιδάκι:

Εκεί που φύτρωνε φλισκούνι κι άγρια μέντα

κι έβγαζε η γη το πρώτο της κυκλάμινο

τώρα χωριάτες παζαρεύουν τα τσιμέντα

και τα πουλιά πέφτουν νεκρά στην υψικάμινο.

 Εκεί που σμίγανε τα χέρια τους οι μύστες

ευλαβικά πριν μπουν στο θυσιαστήριο

τώρα πετάνε τ’ αποτσίγαρα οι τουρίστες

και το καινούριο πάν να δουν διυλιστήριο.

 Εκεί που η θάλασσα γινόταν ευλογία

κι ήταν ευχή του κάμπου τα βελάσματα

τώρα καμιόνια κουβαλάν στα ναυπηγεία

άδεια κορμιά σιδερικά παιδιά κι ελάσματα.

 Κοιμήσου Περσεφόνη

στην αγκαλιά της γης

στου κόσμου το μπαλκόνι

ποτέ μην ξαναβγείς.

Αρχική φωτογραφία: youtube