Κομεκόν. Η απάντηση του Στάλιν στο Σχέδιο Μάρσαλ. Το πρόγραμμα για την οικονομική συνεργασία της Σοβιετικής Ένωσης με τις χώρες του Ανατολικού Μπλοκ. Γιατί απέτυχε

Μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ο πρόεδρος των ΗΠΑ Χάρι Τρούμαν δεσμεύτηκε σε ομιλία του στο Κογκρέσο ότι θα παρείχε οικονομική ενίσχυση σε κράτη της Ευρώπης, τα οποία είχαν αποδεκατιστεί από τον πόλεμο.

Με αυτόν τον τρόπο οι ΗΠΑ ήθελαν να εξασφαλίσουν και ότι οι ευρωπαϊκές χώρες δεν θα περνούσαν στην επιρροή της Σοβιετικής Ένωσης, κάτι που θα απειλούσε τα συμφέροντά τους. Το Σχέδιο Μάρσαλ θεωρήθηκε η πιο επιτυχημένη προσπάθεια των ΗΠΑ να επέμβουν στην οικονομική πολιτική της Ευρώπης. Όμως, η Σοβιετική Ένωση και οι σύμμαχοί της δεν έμειναν άπραγοι. Σε ανακοίνωση που υπογράφτηκε από τη Σοβιετική Ένωση, τη Βουλγαρία, τη Τσεχοσλοβακία, την Ουγγαρία, την Πολωνία και τη Ρουμανία, γινόταν αναφορά στην άρνηση των συγκεκριμένων χωρών “να υποταχθούν στις επιταγές του σχεδίου Μάρσαλ” και δήλωναν ότι θα αντιστέκονταν “στο εμπορικό μποϊκοτάζ που επέβαλλαν οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Βρετανία και ορισμένες άλλες χώρες της Δυτικής Ευρώπης”. Ανακοίνωσαν, επίσης, την απόφασή τους να οργανώσουν μια “κοινή οικονομική βάση μεταξύ των χωρών της λαϊκής δημοκρατίας και της Σοβιετικής Ένωσης”.

Η αντίδραση του Στάλιν

Στις αρχές του Ιανουαρίου του 1949 ιδρύθηκε στη Μόσχα το Συμβούλιο για την Αμοιβαία Οικονομική Βοήθεια, που έμεινε γνωστό στην ιστορία ως Κομεκόν.

Ο Στάλιν ήθελε να επιβληθεί στα μικρότερα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης και να πάρει με το μέρος του χώρες που είχαν εκδηλώσει ενδιαφέρον για το σχέδιο Μάρσαλ. Ανάμεσα σε αυτές ήταν η Τσεχοσλοβακία, η Ουγγαρία και η Πολωνία, οι οποίες σκέφτονταν πολύ σοβαρά να αποδεχτούν την οικονομική ενίσχυση των ΗΠΑ παρά τις συνέπειες. Ο Στάλιν φοβόταν ότι αν συνέβαινε αυτό, θα ξέφευγαν από τον σοβιετικό έλεγχο.

Έτσι, επενέβη και τον Ιούλιο του 1947 διέταξε την αποχώρηση των συγκεκριμένων χωρών από τη Διάσκεψη των Παρισίων, όπου συζητούνταν το Σχέδιο Μάρσαλ. Ιστορικοί έχουν χαρακτηρίσει αυτή την κίνηση του Στάλιν ως τη “στιγμή της αλήθειας” για τον διαχωρισμό των χωρών της Ευρώπης.

Η Αλβανία προσχώρησε στην Κομεκόν τον Φεβρουάριο του 1949, αλλά σταμάτησε να συμμετέχει ενεργά στα τέλη του 1961. Το σοσιαλιστικό κράτος της Ανατολικής Γερμανίας έγινε μέλος τον Σεπτέμβριο του 1950, ενώ η Λαϊκή Δημοκρατία της Μογγολίας τον Ιούνιο του 1962. Το 1964 συνήφθη συμφωνία που επέτρεπε στη Γιουγκοσλαβία να συμμετέχει εξίσου με τα μέλη της Κομεκόν στους τομείς του εμπορίου, της οικονομίας, του νομίσματος και της βιομηχανίας, χωρίς όμως να γίνει επίσημο μέλος. Η Κούβα, το 1972, έγινε το 9ο μέλος και το Βιετνάμ, το 1978, έγινε το 10ο.

Ο Στάλιν διακήρυσσε ότι με την Κομεκόν θα υπήρχε οικονομική και τεχνική βοήθεια ανάμεσα στις χώρες και ότι θα γίνονταν μεταξύ τους εμπορικές συναλλαγές πρώτων υλών, τροφίμων, μηχανών και εξοπλισμών. Βασικές αρχές ήταν ο σοσιαλιστικός διεθνισμός, ο σεβασμός της κρατικής κυριαρχίας, η πλήρη ισοτιμία και το αμοιβαίο όφελος. Στη Δύση η οικονομική ολοκλήρωση είχε ως βάση τον καπιταλισμό, ενώ στη Σοβιετική Ένωση και τους συμμάχους της τον σοσιαλισμό.

Τα πρώτα χρόνια από το 1949 έως το 1953, κύριος σκοπός της Κομεκόν ήταν ο επαναπροσανατολισμός του εμπορίου μεταξύ των χωρών μελών της και η δημιουργία βιομηχανιών που θα εξυπηρετούσαν τις ανάγκες σε προϊόντα, τα οποία μέχρι τότε εισάγονταν από χώρες του Δυτικού κόσμου. Σκοπός ήταν να γίνουν οικονομικά αυτάρκεις. Έτσι, οι δραστηριότητες της Κομεκόν τα πρώτα χρόνια περιορίστηκε κυρίως στην καταχώριση των διμερών συμφωνιών εμπορίου και πίστωσης μεταξύ των χωρών μελών.

Μετά τον θάνατο του Στάλιν 

Στις 5 Μαρτίου 1953 ο Στάλιν υπέστη εγκεφαλική αιμορραγία και πέθανε. Μετά τον θάνατό του, ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης έγινε ο Νικίτα Σεργκιέγιεβιτς Χρουστσόφ. Από το 1956 έως το 1960 η Κομεκόν προώθησε τη βιομηχανική εξειδίκευση κάθε χώρας-μέλους της, ώστε να περιοριστεί η περιττή βιομηχανική παραγωγή. Ειδικά μετά την συγκρότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας στη Δυτική Ευρώπη, η Κομεκόν πραγματοποίησε πιο συστηματικές και έντονες προσπάθειες για την εξειδίκευση κάθε χώρας, χωρίς όμως μεγάλη επιτυχία. Παράλληλα, εφαρμόστηκε ένα σχέδιο αντιστάθμισης της οικονομίας των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης, με τις πλούσιες χώρες να βοηθούν τις φτωχές.

Το 1956 ξέσπασαν οι διαδηλώσεις του Πόζναν ενάντια στη φιλοσοβιετική κομμουνιστική κυβέρνηση της Πολωνίας και η Ουγγρική Επανάσταση, μια αντισοβιετική εξέγερση κατά της κυβέρνησης της Λαϊκής Δημοκρατίας της Ουγγαρίας, με αποτέλεσμα να υπάρχει μεγάλη κοινωνική αναταραχή και να μην μπορεί να προχωρήσει το σχέδιο οικονομικής ολοκλήρωσης. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 εμποδίστηκε και από οικονομικές αντιπαραθέσεις.

Το μεγαλύτερο πρόβλημα ήταν το ασυμβίβαστο των συστημάτων τιμών που εφαρμόζονταν στις διάφορες χώρες-μέλη. Οι τιμές των περισσοτέρων αγαθών και βασικών εμπορευμάτων είχαν καθοριστεί από μεμονωμένες κυβερνήσεις και δεν είχαν καμιά σχέση με τις τρέχουσες αγοραίες αξίες των αγαθών, καθιστώντας έτσι δύσκολο για τα κράτη μέλη να κάνουν συναλλαγές μεταξύ τους με βάση τις σχετικές τιμές.

Έτσι, οι περισσότερες αγορές και οι τιμές τους αποτελούσαν αντικείμενο διμερούς διαπραγμάτευσης μεταξύ των εμπορικών εταίρων της Κομεκόν. Η Σοβιετική Ένωση προμήθευε την Ανατολική Ευρώπη με πρώτες ύλες, κυρίως πετρέλαιο, με αντάλλαγμα μεταποιημένα προϊόντα, κυρίως μηχανήματα και εξοπλισμό. Ο στρατηγικός στόχος της Κομεκόν ήταν να συνδέσει την Ανατολική Ευρώπη οικονομικά με τη Σοβιετική Ένωση. Το εμπόριο γινόταν με “μεταβιβάσιμα ρούβλια” που ήταν μια προσπάθεια των χωρών της Κομεκόν για τη δημιουργία υπερεθνικού νομίσματος.

Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ΄60 έγιναν κάποιες από τις πιο επιτυχημένες δράσεις της Κομεκόν. Δημιουργήθηκε πρόγραμμα ενοποίησης των συστημάτων ηλεκτρικής ενέργειας των κρατών-μελών της. Η Κομεκόν πήρε επίσης, μέτρα για τον συντονισμό των σιδηροδρομικών μεταφορών.

Το 1963 ιδρύθηκε η Εθνική Τράπεζα Οικονομικής Συνεργασίας, η οποία είχε σκοπό τη χρηματοδότηση διμερών και πολυμερών επενδυτικών προγραμμάτων μεταξύ των χωρών-μελών της Κομεκόν. Ένα από τα σημαντικότερα είναι η δημιουργία ενός τεράστιου συστήματος αγωγών που κάλυπτε μία έκταση τεσσάρων χιλιάδων χιλιομέτρων και εξυπηρετούσε τη Ρωσία, την Ουκρανία, τη Λευκορωσία, την Πολωνία, την Ουγγαρία, τη Σλοβακία, την Τσεχοσλοβακία και τη Γερμανία. Σκοπός ήταν η μεταφορά πετρελαίου από τη Σοβιετική Ένωση στις χώρες του Ανατολικού Μπλοκ.

Ονομάστηκε ο “Αγώγος Druzhba”, που σημαίνει ο “Αγωγός της φιλίας” και είναι ένα από τα μεγαλύτερα συστήματα αγωγού στον κόσμο.

Οι προσπάθειες για διακρατικό κεντρικό οικονομικό σχεδιασμό απέτυχαν

Τον Δεκέμβριο του 1961 εγκρίθηκε ο καταμερισμός της εργασίας μεταξύ των σοσιαλιστικών χωρών και διακηρύχθηκε η «συγκέντρωση της παραγωγής των ομοειδών προϊόντων σε μία ή περισσότερες σοσιαλιστικές χώρες». Ο Χρουστσόφ πρότεινε τη δημιουργία ενός κεντρικού οργάνου για την εφαρμογή των βασικών αρχών και τον έλεγχο της εξέλιξης μιας «σοσιαλιστικής κοινότητας» βασισμένης σε μια ενοποιημένη περιφερειακή οικονομία. Όμως, η Τσεχοσλοβακία, η Ουγγαρία, η Πολωνία και η Ρουμανία απέρριψαν την ιδέα να ειδικευτούν στη γεωργία. Η Σοβιετική Ένωση, παρόλο που ζητούσε την οικονομική ενοποίηση των χωρών, δεν μπορούσε να την επιβάλλει.

Από το 1960 και μετά άρχισε να παρατηρείται μια τάση ανεξαρτητοποίησης από τη Σοβιετική Ένωση η οποία κινούσε τα νήματα της Κομεκόν, αποτελώντας ταυτόχρονα τον προμηθευτή και τον πελάτη των μελών της οργάνωσης. Το 1965 παρόλο που η Ρουμανία εξακολουθούσε να είναι μέλος της Κομεκόν είχε αναπτύξει εμπορικές σχέσεις με ξένες χώρες, όπως οι ΗΠΑ και η Δυτική Γερμανία.

Η οικονομική επιτυχία της δεκαετίας του 1970, όταν ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης ήταν ο Λεονίντ Μπρέζνιεφ, ήταν η ανάπτυξη των οικονομιών της Κομεκόν από τα πετρελαϊκά κοιτάσματα της Σοβιετικής Ένωσης, καθώς πολλές χώρες είχαν επωφεληθεί από το χαμηλό κόστος των καυσίμων. Όμως, η ανάπτυξη της σοβιετικής οικονομίας επιβραδύνθηκε κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 και της δεκαετίας του ’80. Η περαιτέρω ανάπτυξη απαιτούσε εξοπλισμό υψηλής τεχνολογίας από τη Δύση. Για να χρηματοδοτηθούν αυτές οι εισαγωγές χρειάζονταν αυξανόμενες ποσότητες σκληρού νομίσματος και αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί μόνο με την αύξηση των εξαγωγών προς τη Δύση.

Τα επόμενα χρόνια η Κομεκόν συνέχισε τις προσπάθειες οικονομικής ενοποίησης χωρίς όμως να καταλήξουν πουθενά. Το 1985 η Σοβιετική Ένωση, με γενικό γραμματέα τον Γκορμπατσώφ, προσπάθησε να βελτιώσει την οικονομική συνεργασία μεταξύ των κρατών-μελών μέσω της ανάπτυξης μιας πιο αποτελεσματικής και διασυνδεδεμένης επιστημονικής και τεχνικής βάσης. Όμως, το πρόγραμμα δεν είχε επιτυχία.

Η πτώση

Από το 1988 οι χώρες της Κομεκόν μπορούσαν ελεύθερα να διαπραγματευτούν εμπορικές συμφωνίες με την Ευρωπαϊκή Κοινότητα μετά με την υπογραφή της Συμφωνίας ΕΟΚ-ΚΟΜΕΚΟΝ. Αυτή ήταν η αρχή του τέλους για την Κομεκόν. Με την πτώση των κομμουνιστικών κυβερνήσεων στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης το 1989-1990, η κάθε χώρα άρχισε να στρέφεται σε ιδιωτική ανάπτυξη των επιχειρήσεων και σε αγοροκεντρική τιμολόγηση. Έως την 1η Ιανουαρίου 1991 τα κράτη-μέλη της Κομεκόν άρχισαν να κάνουν εμπόριο με σκληρό μετατρέψιμο νόμισμα.

Η τελική σύνοδος του Συμβουλίου της Κομεκόν έγινε στις 28 Ιουνίου 1991 στη Βουδαπέστη, όπου συμφωνήθηκε η διάλυση της σε διάστημα 90 ημερών. Λίγους μήνες αργότερα, τον Δεκέμβριο του 1991 διαλύθηκε και η Σοβιετική Ένωση.

Η Κομεκόν είχε έντονο γραφειοκρατικό χαρακτήρα που προκαλούσε καθυστερήσεις στην εφαρμογή αποφάσεων. Δεν μπόρεσε να εφαρμόσει την αρχή της ομοφωνίας μεταξύ των χωρών μελών, καθώς υπήρχε ετερογένεια και μεγάλες αναπτυξιακές διαφορές. Μετά την πρώτη και δεύτερη πετρελαϊκή κρίση κατά τη δεκαετία του ΄70, οι χώρες της Κομεκόν δεν μπόρεσαν να ικανοποιήσουν τις απαιτήσεις της Παγκόσμιας Οικονομίας.

Μετά την πτώση της, οι χώρες-μέλη της Κομεκόν προσχώρησαν σταδιακά στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η Ανατολική Γερμανία μπήκε στην ΕΕ το 1990, τα κράτη της Βαλτικής (Εσθονία, Λετονία και Λιθουανία), η Ουγγαρία, η Πολωνία, η Σλοβακία και η Σλοβενία προσχώρησαν στην ΕΕ το 2004, η Βουλγαρία και η Ρουμανία το 2007 και η Κροατία το 2013. Η Ρωσική Ομοσπονδία, διάδοχος της Σοβιετικής Ένωσης μαζί με την Ουκρανία και τη Λευκορωσία, ίδρυσαν την Κοινοπολιτεία Ανεξαρτήτων Κρατών που αποτελείται από τις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες.

Πηγή αρχικής εικόνας: Wikimediamtx Commons 

Διαβάστε στην “ΜτΧ”: «Να τρώτε λίγα σιτηρά, όχι κρέας την Τρίτη, αυγά και πουλερικά την Πέμπτη». Η πρώτη τηλεοπτική ομιλία αμερικανού προέδρου Τρούμαν έγινε το 1948 και ζήτησε θυσίες για χάρη της Ευρώπης και της Ελλάδας (βίντεο)