Κλεοπάτρα, η Ελληνίδα “μητέρα” της Αλχημείας που εφηύρε συσκευές απόσταξης. Η σχέση της με τη “Φιλοσοφική Λίθο”

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Η Κλεοπάτρα η Αλχημίστρια ήταν Ελληνίδα της Αλεξάνδρειας που έζησε στη ρωμαϊκή εποχή.

Υπήρξε φιλόσοφος, αλχημίστρια, και συγγραφέας. Έκανε πειράματα αλχημείας και για το λόγο αυτό εφηύρε συσκευές απόσταξης.

Ορισμένοι μελετητές πιστεύουν ότι η Κλεοπάτρα ήταν αυτή που ξεκίνησε την αλχημεία. Σύμφωνα με κάποιες φιλολογικές πηγές ήταν η πρώτη που υποτίθεται ότι δημιούργησε την περίφημη «φιλοσοφική λίθο» που υπήρξε στόχος όλων των αλχημιστών!

Η Ελληνίδα αλχημίστρια

Η Κλεοπάτρα η Αλχημίστρια φαίνεται ότι έζησε και εργάστηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου στη ρωμαϊκή εποχή μεταξύ του 1^ου και του 3^ου αιώνα μ.Χ. Δεν είναι το ίδιο πρόσωπο με την Κλεοπάτρα Ζ΄, της δυναστείας των Πτολεμαίων, τη διάσημη βασίλισσα της Αιγύπτου.

Όμως η Κλεοπάτρα η Αλχημίστρια αναφέρεται λανθασμένα και ως «βασίλισσα της Αιγύπτου» σε κάποια έργα της νεότερης εποχής. Γι’ αυτό ακόμη και σήμερα η βασίλισσα Κλεοπάτρα θεωρείται από κάποιους ότι έκανε πειράματα αλχημείας.

Η Κλεοπάτρα η Αλχημίστρια είναι παλαιότερη από τον Ζώσιμο τον Πανοπολίτη, τον πρώτο αλχημιστή στην ιστορία για τον οποίο γνωρίζουμε λεπτομέρειες της ζωής του. Ο Ζώσιμος που έζησε πολλά χρόνια μετά την Κλεοπάτρα, την αναφέρει με σεβασμό στα έργα του.

Μαρία η Ιουδαία

Η Κλεοπάτρα η Αλχημίστρια θεωρείται από ορισμένους ότι ήταν αυτή που ξεκίνησε την αλχημεία. Το όνομά της συνδέεται με μία άλλη θρυλική αλχημίστρια της αρχαιότητας, τη Μαρία την Ιουδαία, που επίσης εργάστηκε στην Αλεξάνδρεια.

Φαίνεται ότι ανήκαν στην ίδια «σχολή» αλχημιστών που χρησιμοποιούσαν πολύπλοκες συσκευές για απόσταξη υλικών στην προσπάθειά τους να δημιουργήσουν τη «φιλοσοφική λίθο». Πρόκειται για τον βασικό στόχο όλων των αλχημιστών ήδη από την αρχαιότητα.

Πίστευαν ότι η «φιλοσοφική λίθος» μπορούσε να μετατρέψει τα μη ευγενή μέταλλα σε χρυσό και να παρατείνει τη ζωή σε όποιον την κατείχε

Φιλοσοφική Λίθο

Σύμφωνα με τον Μιχαήλ Μάιερ, συγγραφέα του Αταλάντα Φουγκιένς, ένα από τα σημαντικότερα βιβλία για την αλχημεία που εκδόθηκε το 1618, η Κλεοπάτρα ήταν η πρώτη από συνολικά τέσσερις αλχημίστριες -ανάμεσά τους και η Μαρία η Ιουδαία- που μπορούσαν να δημιουργήσουν τη «φιλοσοφική λίθο».

Σε αρχαίες φιλολογικές πηγές υπάρχει η πιο ρεαλιστική καταγραφή ότι η Κλεοπάτρα εφηύρε συσκευές απόσταξης. Στις εφευρέσεις της ίσως συγκαταλέγεται ο ἄμβιξ μία μεγάλη συσκευή απόσταξης, με την οποία έκανε πειράματα αλχημείας.

Επίσης, προκειμένου να έχει ακριβείς ποσότητες υλικών για τα πειράματά της, η Κλεοπάτρα η Αλχημίστρια εργάστηκε και πειραματίστηκε πάνω στα μέτρα και τα σταθμά της εποχής της. Προσπάθησε έτσι να ποσοτικοποιήσει και να καταγράψει τη διαδικασία και τα αποτελέσματα των πειραμάτων της, κάτι που συμβαίνει σήμερα στα επιστημονικά πειράματα.

Η Κλεοπάτρα αναφέρεται στην αραβική εγκυκλοπαίδεια Κιντάμπ αλ-Φιχρίστ (Kitab al-Fihrist) του 988 μ.Χ. για τα επιτεύγματά της στην αλχημεία.

Τα έργα της Κλεοπάτρας

Έχουν διασωθεί μόνο αποσπάσματα από τρία έργα που σχετίζονται με την Κλεοπάτρα και θεωρούνται από τα παλαιότερα αλχημικά κείμενα στον κόσμο. O Διάλογος φιλοσόφων και Κλεοπάτρας θεωρείται από κάποιους μελετητές ως «το πιο βαθυστόχαστο και συναισθηματικό κείμενο ενός αλχημιστή».

Σε αυτό η Κλεοπάτρα μιλά για την αλχημεία με εικόνες που παραπέμπουν στη σύλληψη και τη γέννηση καθώς και στην ανανέωση-μεταμόρφωση της ζωής. Ως φιλόσοφος-αλχημίστρια, η Κλεοπάτρα παρομοιάζει το έργο της με αυτό μιας στοργικής μητέρας που φροντίζει το παιδί της.

Στο Ἐκ τῶν Κλεοπάτρας περί μέτρων καὶσταθμῶν παρουσιάζεται το έργο της Κλεοπάτρας στα μέτρα και τα σταθμά.

Από το τρίτο έργο της Κλεοπάτρας της Αλχημίστριας, Χρυσοποιία Κλεοπάτρας, έχει σωθεί μόνο ένα φύλλο από ένα βυζαντινό χειρόγραφο του 10ου ή 11ου αιώνα μ. Χ. Αυτό περιέχει μόνο σύμβολα, σχέδια και λεζάντες. Φαίνεται ότι σε αυτό η Κλεοπάτρα καταγινόταν με τον τρόπο μετατροπής όλων των μετάλλων σε χρυσό.

Τα σύμβολα των αλχημιστών

Στα σύμβολα συγκαταλέγονται ο ουροβόρος όφις που δείχνει ένα φίδι να καμπυλώνει την ουρά του και να την τρώει.

Σε διπλό δακτύλιο υπάρχει περιγραφή του ουροβόρου όφεως ως έμβλημα της ενότητας του σύμπαντος και της αιωνιότητας, όπου η αρχή είναι το τέλος και το τέλος είναι η αρχή. Πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα σύμβολα των αλχημιστών.

Επίσης μέσα στο δακτύλιο υπάρχουν σύμβολα για το χρυσό, το ασήμι και τον υδράργυρο. Μαζί με αυτά είναι σχέδια ενός διβικού και ενός οργάνου παρόμοιου με ένα κηροτάκη αρχαίες συσκευές απόσταξης που χρησιμοποιούσαν οι αλχημιστές.

Ένα άλλο από τα σύμβολα στο φύλλο της Χρυσοποιίας Κλεοπάτρας είναι διάφορα αστέρια με οκτώ ακτίνες και ημισέληνο.

Πιστεύεται ότι το σχέδιο αυτών των αστεριών σε συνδυασμό με σχέδια της ημισελήνου πάνω από αυτά είναι μια εικονογραφική απεικόνιση της μετατροπής του μόλυβδου σε ασήμι.

Το έργο της Κλεοπάτρας της Αλχημίστριας γνώρισε ευρεία διάδοση στον Μεσαίωνα και επηρέασε τους αλχημιστές για πάνω από μία χιλιετία.