Κεραυνοί. Πάνω από 24.000 άνθρωποι σκοτώνονται κάθε χρόνο. Οι βασικοί κανόνες ασφαλείας. Τι συμβαίνει στην Ελλάδα

του Θοδωρή Κολυδά

Με αφορμή την Ημέρα Προστασίας από τους Κεραυνούς, το ζήτημα της προστασίας γενικότερα από τα ακραία φαινόμενα έρχεται στο προσκήνιο. Όλοι γνωρίζουμε ότι ο κεραυνός συγκαταλέγεται μέσα στα πιο μυστηριώδη και επικίνδυνα φυσικά φαινόμενα.

Πριν από δυο χρόνια είχαμε αναφερθεί αν είμαστε ασφαλείς σε αυτοκίνητο ή αεροπλάνο όταν εκδηλώνονται κεραυνοί , στην συνέχεια κωδικοποιήσαμε αυτές τις συμβουλές και κάναμε εκτενή αναφορά για τους κεραυνούς στη θάλασσα θέματα τα οποία σας συστήνουμε να τα ξαναδιαβάσετε.

Όλοι γνωρίζουμε ότι ο κεραυνός είναι μία γιγαντιαία εκκένωση στην ατμόσφαιρα ή μεταξύ ατμόσφαιρας και εδάφους. Οι αστραπές πραγματοποιούνται εντός των νεφών ή μεταξύ νέφους και εδάφους. Η δεύτερη κατηγορία χωρίζεται σε άλλες δύο, αναλόγως αν το νέφος από το οποίο προήλθε ο κεραυνός, είχε θετική ή αρνητική φόρτιση. Επίσης, οι κεραυνοί της δεύτερης κατηγορίας μπορεί να έχουν κατεύθυνση από το σύννεφο προς τη γη ή από τη γη προς το σύννεφο (ανοδικοί κεραυνοί).

Η βροντή είναι ο ήχος που ακούγεται ως αποτέλεσμα της εκκένωσης. Καθώς το τόξο του κεραυνού διαπερνά τον αέρα, αυτός θερμαίνεται και διαστέλλεται ταχύτατα. Αυτή η ταχεία διαστολή δημιουργεί την βροντή. Ο αέρας από τον οποίο περνάει ο κεραυνός μπορεί να θερμανθεί μέχρι και 28.000 βαθμούς Κελσίου, που είναι περίπου πενταπλάσια θερμοκρασία από αυτήν της επιφάνειας του ήλιου! Συνήθως μπορούμε να ακούσουμε έναν κεραυνό που απέχει περί τα 16 χιλιόμετρα και αν συνυπολογίσουμε ότι ο κεραυνός μπορεί να συμβεί 16 χιλιόμετρα μακριά από μία καταιγίδα, αν ακούσουμε κεραυνό είναι πιθανόν να είμαστε πιθανά θύματα κάποιου επόμενου (το παραπάνω στοιχείο ισχύει για εξωτερικούς χώρους).

Μέτρα προστασίας

Κάθε χρόνο σκοτώνονται περίπου 24.000 και τραυματίζονται περίπου 240.000 άνθρωποι από κεραυνούς σε όλο τον κόσμο. Σχεδόν ενστικτωδώς, ο άνθρωπος βλέποντας μία καταιγίδα ή ακούγοντας έναν κεραυνό, προσπαθεί να βρει κάποιου είδους κατάλυμα.

Για να θεωρηθεί ένα κατάλυμα ικανό να προστατεύσει τον άνθρωπο, πρέπει να είναι ένα κτίριο που έχει οπλισμένο σκυρόδεμα, δίκτυο ύδρευσης ή αποχέτευσης, κάποιο χαρακτηριστικό δηλαδή που να μπορεί να γειώσει την τεράστια ενέργεια του κεραυνού. Συνεπώς, διάφορα σκέπαστρα, δέντρα, στάσεις λεωφορείου κτλ. δεν παρέχουν προστασία από τους κεραυνούς – κάποιες φορές τους έλκουν μάλιστα. Επίσης τα λαστιχένια υποδήματα και τα λάστιχα των οχημάτων δεν προστατεύουν από τους κεραυνούς. Αρκετά θύματα κεραυνών μάλιστα, ήταν αγρότες που βρέθηκαν επάνω στο τρακτέρ τους. Επίσης υπάρχουν πολλά θύματα που ήταν βοσκοί και χτυπήθηκαν μαζί με το κοπάδι τους. Προφανώς κάποιος που θέλει να προστατευτεί από μία καταιγίδα και βρίσκεται μέσα στη θάλασσα, πρέπει να βγει στη στεριά , για να γλιτώσει τόσο από πνιγμό, όσο και από κεραυνό. Η στεριά είναι πολύ λιγότερο αγώγιμη και ο άνθρωπος κινδυνεύει πιο λίγο από κεραυνό που θα πέσει κοντά του. Τα στατιστικά στοιχεία έχουν δείξει ότι τα ανοιχτά πλεούμενα, όπως οι βάρκες ψαρέματος δεν προστατεύουν τους επιβαίνοντες από κεραυνικό πλήγμα (διαβάστε εδώ). Αν κάποιος βρεθεί εν μέσω καταιγίδας μέσα στο αυτοκίνητο του, αυτό του παρέχει μία κάποια προστασία , αρκεί να μην αγγίζει μεταλλικά μέρη του αυτοκινήτου. Εάν κάποιος βρεθεί σε δάσος, μακριά από ασφαλή κτήρια ή οχήματα, καλό είναι να προστατευτεί κάτω από πυκνή και χαμηλή βλάστηση, όπως θάμνοι. Γενικά είναι καλό αν πέφτουν κοντά του κεραυνοί, να προστατεύσει την ακοή, κλείνοντας τα αυτιά, και να μειώσει την επιφάνεια επαφής με το έδαφος πχ. να μην ξαπλώσει σε αυτό. Το υγρό έδαφος είναι σημαντικά πιο αγώγιμο, από ότι το στεγνό και συνεπώς διευκολύνει την ανάπτυξη βηματικής τάσης.

Οι πρώτες βοήθειες σε άνθρωπο που επλήγη από κεραυνό, είναι παρόμοιες με αυτές που παρέχονται μετά από ηλεκτροπληξία. Εάν κάποιος πληγεί από κεραυνό, μπορούν να του παρασχεθούν άμεσα οι πρώτες βοήθειες , καθώς δεν συνεχίζει να φέρει επικίνδυνο ηλεκτρικό φορτίο. Το ανθρώπινο σώμα δεν αποθηκεύει ηλεκτρική ενέργεια. Σύμφωνα με την ιστοσελίδα της NOAA (National Oceanic and Atmospheric Administration) παρά τη γενική πεποίθηση ότι τα μεταλλικά αντικείμενα έλκουν τους κεραυνούς, αυτό δεν ισχύει απόλυτα. Χαρακτηριστικά λέει ότι τους περισσότερους κεραυνούς δέχονται τα ψηλά βουνά , τα οποία είναι συνήθως πετρώδη. Ο λόγος που αποφεύγουμε τα μεταλλικά αντικείμενα κατά τη διάρκεια καταιγίδας δεν είναι ότι έλκουν τους κεραυνούς, αλλά ότι είναι καλοί αγωγοί. Έτσι, ο κεραυνός μπορεί να χτυπήσει το μεταλλικό αντικείμενο (πχ. μία σωλήνα) αρκετά μακριά μας, αλλά το ρεύμα μεταφέρεται μέσω του αντικειμένου και μας χτυπά, εφόσον είμαστε σε επαφή. Για να χτυπήσει κεραυνός τον άνθρωπο, δεν χρειάζεται να υπάρχει καταιγίδα ακριβώς από πάνω του – ο κεραυνός μπορεί να χτυπήσει 10 ή και 15 χλμ. μακριά από την καταιγίδα. Γι’ αυτό λέγεται ότι όταν ακούς βροντές και βρίσκεσαι σε εξωτερικό χώρο, αυτομάτως σημαίνει ότι κινδυνεύεις, είτε βρέχει από πάνω σου, είτε όχι. Επίσης, είναι μύθος ότι ο κεραυνός δεν χτυπά 2 φορές το ίδιο σημείο – αντιθέτως υπάρχουν ψηλά κτίρια που πλήττονται δεκάδες φορές ετησίως από κεραυνούς.

Οι κεραυνοί στην Ελλάδα

Η κεραυνική δραστηριότητα στην Ελλάδα συσχετίζεται με τις περιοχές που χαρακτηρίζονται από σύνθετη τοπογραφία όπως φανερώνει η μελέτη της γεωγραφικής κατανομής των ημερών καταιγίδων (ημέρα που εμφανίστηκε ένας τουλάχιστον κεραυνός πάνω από την Ελλάδα για την περίοδο 9 ετών από το 2005 ως το 2014).

Η πιο σημαντική κεραυνική δραστηριότητα ανιχνεύεται πάνω από τις ηπειρωτικές περιοχές και ειδικότερα πάνω από τις μεγάλες ορεινές εξάρσεις. Η μεγαλύτερη συχνότητα κεραυνών καταγράφεται στα ορεινά της Πελοποννήσου και στην οροσειρά της Ροδόπης. Στη θαλάσσια περιοχή, η κεραυνική δραστηριότητα είναι μέγιστη στο Ιόνιο πέλαγος και στις ακτές τις δυτικής Ελλάδας.

Η χωρική κατανομή της κεραυνικής δραστηριότητας στην Ελλάδα παρουσιάζει έντονη εποχιακή μεταβλητότητα. Την άνοιξη και το καλοκαίρι, είναι ιδιαίτερα αυξημένη και εντοπίζεται κυρίως στην ηπειρωτική περιοχή. Τους μήνες αυτούς ανιχνεύεται το 70% του ετήσιου αριθμού των κεραυνών. Οι μέγιστες τιμές της κεραυνικής δραστηριότητας εμφανίζονται τον Ιούνιο (23% του ετήσιου αριθμού κεραυνών) και τον Ιούλιο (21% του ετήσιου αριθμού κεραυνών).

Τη θερμή περίοδο του έτους, η αυξημένη εμφάνιση των κεραυνών συνδέεται με την έντονη θέρμανση του εδάφους από την ηλιακή δραστηριότητα.

Την ψυχρή περίοδο του έτους (χειμώνα, φθινόπωρο), η κεραυνική δραστηριότητα είναι αρκετά μειωμένη. Σε αντίθεση με την θερμή περίοδο, η κεραυνική δραστηριότητα εντοπίζεται στις θαλάσσιες περιοχές και οφείλεται στη διέλευση ψυχρών μετώπων από τις ελληνικές θάλασσες και στην ζεστή σχετικά θάλασσα. Η θαλάσσια κεραυνική δραστηριότητα γίνεται μέγιστη τον Σεπτέμβριο και είναι ελαφρώς ενισχυμένη τις πρωινές ώρες.

Επιπτώσεις σε αεροσκάφη

Πλήγματα από κεραυνούς σε αεροπλάνα συμβαίνουν περίπου 1 ανά 3.200 ώρες πτήσης. Η μεγάλη πλειονότητα των πληγμάτων συμβαίνει σε ύψη κάτω των 4000 m. αν και τυχαία πλήγματα έχουν καταγραφεί μέχρι τα 8000 m. Αυτά τα ύψη καθορίζονται από τα ύψη που βρίσκονται τα φορτισμένα νέφη, που συνήθως, στις εύκρατες ζώνες, συγκεντρώνονται περί τα 2500 m. τα αρνητικά φορτισμένα και περί τα 6000 m. τα θετικά φορτισμένα. Στις τροπικές περιοχές και τα δύο αυτά είδη νεφών συγκεντρώνονται ψηλότερα. Επειδή τα ύψη πτήσης των μοντέρνων αεροσκαφών είναι πάνω από τα ύψη που αναφέρονται, μεγαλύτερο κίνδυνο από πλήγμα κεραυνού διατρέχουν κατά τη διάρκεια της προσγείωσης και απογείωσης.

Χαρακτηριστικά, ο πιο διαδεδομένος ίσως τύπος επιβατικού αεροσκάφους, το Boeing 747, πετάει υπό κανονικές συνθήκες σε ύψος γύρω στα 35000 πόδια, δηλαδή 10,5 χλμ. πάνω από το έδαφος. Όταν ένα μεταλλικό αεροπλάνο πετάει μέσα σε ένα ηλεκτρικό πεδίο που υπάρχει μέσα ή κάτω από ένα φορτισμένο σύννεφο, βραχυκυκλώνει τμήμα αυτού του πεδίου. Σε αυτήν την περίπτωση συμπεριφέρεται σαν απαγωγέας κεραυνών. Βλέποντας τις γεωμετρικές του διαστάσεις και τη θέση πτήσης, αναμένεται να βραχυκυκλώνει μεγαλύτερο μέρος της οριζόντιας συνιστώσας του ηλεκτρικού πεδίου από ότι της καθέτου συνιστώσας. Σε αυτές τις συνθήκες, και εφόσον τα μεγέθη των σημειακών εκφορτίσεων αυξάνονται απότομα με την ταχύτητα του αέρα το αεροσκάφος πιθανόν να αναπτύξει επί μέρους έντονες διασπάσεις κορόνα στα άκρα του, και αυτές μπορούν να γίνουν τόσο ισχυρές ώστε να προκαλέσουν εκφόρτιση κεραυνού με τον ίδιο τρόπο όπως σε ένα ψηλό κτίριο. Η μύτη και η ουρά του αεροσκάφους είναι τα σημεία που πιθανόν να πληγούν περισσότερο, ενώ η πιθανότητα να πληγούν τα άκρα των πτερυγίων εξαρτάται πολύ από το λόγο του ανοίγματος των φτερών προς το μήκος της ατράκτου. Όσο το μήκος του αεροπλάνου αυξάνεται και τα πτερύγια μετατοπίζονται προς τα πίσω ή παίρνουν μορφή δέλτα, η ένταση των πληγμάτων στη μύτη και την ουρά πιθανόν να αυξηθεί.

Οι επιβάτες ενός μεταλλικού αεροσκάφους πρακτικά είναι απρόσβλητοι από οποιοδήποτε ηλεκτρικό σφάλμα.

Στις περισσότερες περιπτώσεις αυτοί αγνοούν ότι το αεροσκάφος τους έχει πληγεί, ενώ ο πιλότος μπορεί στιγμιαία να τυφλωθεί αν το πλήγμα έρθει σε επαφή με το θάλαμο πλοήγησης. Επίσης, έχει διαπιστωθεί ότι τα πλήγματα σε οποιοδήποτε τμήμα του αεροσκάφους δεν έχουν επίδραση στο πλήρωμα.