Καταστροφή μνημείων στον πόλεμο. Από την ισοπέδωση του ιστορικού μοναστηριού στο Κασσίνο το ’44 στην γέφυρα στο Μόσταρ το ’93

του αναγνώστη μας και ιστορικού, Απόστολου Δημητριάδη

Οι πολεμικές συγκρούσεις στην Ευρώπη τον 20ο αιώνα προκάλεσαν εκατόμβες θυμάτων και απέραντη θλίψη.

Η πολιτιστική κληρονομιά βρέθηκε στο στόχαστρο των βομβών με τραγικό αποτέλεσμα την καταστροφή μνημείων και έργων τέχνης ανεκτίμητης αξίας όπως το Μοναστήρι στο Κασσίνο της Κεντρικής Ιταλίας και η γέφυρα Στάρι Μοστ στην Βοσνία.

Η εισβολή των Συμμάχων στην Ιταλία

Η ολοκληρωτική επικράτηση των Συμμάχων στην Βόρεια Αφρική δημιούργησε τις κατάλληλες προϋποθέσεις για την εισβολή στην Ιταλική Χερσόνησο, με σκοπό την δημιουργία διπλού μετώπου με αυτό της Ανατολής και την διάσπαση των Δυνάμεων του Άξονα.

Η απόβαση στην Σικελία και η επιτυχημένη έκβαση των μαχών συντέλεσε στην δημιουργία προγεφυρώματος με στόχο την Κεντρική Ιταλία.

Η 5η Αμερικανική Στρατιά υπό τον Στρατηγό Μάρκ Κλάρκ και 8η Βρετανική Στρατιά με επικεφαλής τον στρατηγό Μπέρναρντ Μοντγκόμερυ αποβιβάζονται στο Σαλέρνο και σε μικρότερο βαθμό στην Καλαβρία και τον Τάραντα, αναγκάζοντας τον Στρατηγό Μπαντόλιο να υπογράψει Ανακωχή, ως εκπρόσωπος του Ανώτατού Φασιστικού Συμβουλίου, στις 8 Σεπτεμβρίου 1943.

Περισσότεροι από 300.000 άνδρες της Συμμαχικής δύναμης από 15 διαφορετικές χώρες κατευθύνονται στην Ρώμη.

Η Γερμανική γραμμή άμυνας

Ο Στρατάρχης Άλμπερτ Κέσσελρινγκ, αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Αεροπορίας, εκπόνησε το σχέδιο υπό την ονομασία «Χειμερινή Γραμμή». Ουσιαστικά, πρόκειται για μια σειρά οχυρωματικών γραμμών για να εμποδίσουν την προέλαση των Συμμάχων, με δυνατότερη την γραμμή «Γκούσταβ», όπου στο δυτικό άκρο βρισκόταν η πόλη του Κασσίνο.

Λόγω της στρατηγικής θέσης της περιοχής, υπήρχαν ισχυρές γερμανικές οχυρώσεις και ορύγματα. Το Μοναστήρι, σε περίοπτη θέση, εξαιρέθηκε από την αμυντική θωράκιση καθώς αποτελούσε σημαντικό μνημείο που ιδρύθηκε τον 6ο αιώνα από τον Άγιο Βενέδικτο της Νουρσίας με το μοναχικό τάγμα των Βενεδικτίνων.

Το κύμα των συμμαχικών επιθέσεων

Οι Συμμαχικές δυνάμεις, διαθέτοντας στις τάξεις τους στρατιώτες από την Βρετανική Κοινοπολιτεία και Πολωνικά τμήματα, γνώριζαν ότι ο δρόμος για την Ρώμη περνάει μέσα από τους «λόφους του Θανάτου», στο Μόντε Κασσίνο.

Εξαπέλυσαν τον χειμώνα του 1944 δύο επιθέσεις εναντίον των γερμανικών θέσεων με τραγική κατάληξη την απώλεια μεγάλου αριθμού στρατιωτών, που εκτίθονταν στα πυρά ανεβαίνοντας τον λόφο.

Οι Αμερικανοί, είχαν την εντύπωση ότι το μοναστήρι χρησιμοποιούνταν ως παρατηρητήριο για κατασκοπευτικούς λόγους.

Στη πραγματικότητα, στο χώρο του Μοναστηριού βρίσκονταν μοναχοί και εκατοντάδες πρόσφυγες που είχαν βρει καταφύγιο.

Η πόλη του Κασσίνο δέχονταν ορυμαγδό πυρών από την θάλασσα και την αεροπορία των Συμμάχων.

Στις 15 Φεβρουαρίου 250 αεροσκάφη των Συμμάχων εναπόθεσαν μεγάλο αριθμό εκρηκτικών βομβών στην κορυφή του Λόφου, όπου το μοναστήρι μετατράπηκε σε μία άμορφη μάζα ερειπίων, κατάλληλη θέση για τους Γερμανούς Αλεξιπτωτιστές.

Ο Βομβαρδισμός του Μοναστηριού απέδωσε ακριβώς τα αντίθετα αποτελέσματα καθώς δημιουργήθηκε ισχυρή άμυνα από τα χαλάσματα.

Τον Μάϊο οργανώθηκε μία ολομέτωπη επίθεση στον λόφο του Κασσίνο από 4 σημεία. Αν και η αντίσταση των Γερμανών υπήρξε λυσσαλέα, στις 17 Μαΐου, Πολωνικά στρατεύματα κατέλαβαν το Μοναστήρι στην κορυφή του Μόντε Κασσίνο.

Ο δρόμος προς τη Ρώμη

Οι Σύμμαχοι κατόρθωσαν να σπάσουν την «Χειμερινή Γραμμή» των Γερμανών και να εισέλθουν στην Ρώμη στις 4 Ιουνίου 1944.

Είχαν όμως, βαρύτατο φόρο αίματος καθώς 55.000 σύμμαχοι και 20.000 Γερμανοί στρατιώτες σκοτώθηκαν σε μία από τις φονικότερες μάχες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και της Ιταλικής Απόβασης.

Η καταστροφή των γλυπτών και των τοιχογραφιών του μοναστηριού υπήρξε ανυπολόγιστη, και θα ήταν ακόμη μεγαλύτερη εάν οι Γερμανοί δεν είχαν υφαρπάξει και απομακρύνει ένα σημαντικό αριθμό έργων τέχνης και αρχείων.

Ο Πόλεμος στην Γιουγκοσλαβία

Το μεγάλο χρέος της Γιουγκοσλαβίας την δεκαετία του 1980 αποτέλεσε εφαλτήριο για ένα ντόμινο οικονομικών επιπτώσεων. Η οικονομική ύφεση εκτόξευσε τον πληθωρισμό με το βιοτικό επίπεδο των πολιτών να μειώνεται αισθητά λόγω της ακρίβειας και την μείωση των εισοδημάτων.

Η κρίση αποτέλεσε πρόσφορο έδαφος για την εμφάνιση των ακραίων εθνικιστικών κύκλων. Με πάγιο αίτημα την χαλάρωση της Κεντρικής διοίκησης και της παραχώρησης συνταγματικών ελευθεριών στις 6 δημοκρατίες και στις επαρχίες, το μονοκομματικό σύστημα αποτελεί παρελθόν με το 14ο Συνέδριο της Ένωσης των Γιουγκοσλάβων Κομμουνιστών τον Ιανουάριο του 1990.

Το τεταμένο κλίμα διαφαίνεται στις καθημερινές εκφάνσεις: Στο γήπεδο της Ντιναμό Ζάγκρεμπ, στο Μάξιμιρ, τον Μάϊο του 1990, συγκρούονται Κροάτες και Σέρβοι οπαδοί του Ερυθρού Αστέρα με τις αστυνομικές αρχές να συμμετέχουν στο κύκλο βίας.

Οι οπαδοί του Ερυθρού Αστέρα βρίσκονταν υπό την καθοδήγηση του Ζέλικο Ραζνάτοβιτς, με το ψευδώνυμο «Αρκάν», πρωταγωνιστή αργότερα του πολέμου στην Βοσνία-Ερζεγοβίνη.

Προς τον πόλεμο

Ο πόλεμος είναι απότοκο της διάσπασης με βαθιές πολιτικές, οικονομικές, εθνοτικές και θρησκευτικές προεκτάσεις. Με την Σλοβενία και την Κροατία να προχωρούν σε ανακήρυξη της Ανεξαρτησία τους το 1991, η ομοσπονδιακή κυβέρνηση της Γιουγκοσλαβίας αποτελεί πλέον παρελθόν. Εάν η Ανεξαρτησία της Σλοβενίας θεωρείται αναίμακτη, καθώς στον «Πόλεμο των Δέκα Ημερών» υπήρξαν ελάχιστες συγκρούσεις, στην Κροατία και την Βοσνία ο πόλεμος θα κρατούσε χρόνια, με τη κατανομή των εθνοτικών ομάδων να θυμίζει Μωσαϊκό.

Ο πόλεμος στην Κροατία είναι αλληλένδετος με αυτόν της Βοσνίας. Οι Σέρβοι της Κροατίας αρνήθηκαν την υποβάθμιση τους σε μειονότητα στο νέο Κροατικό Κράτος και δημιούργησαν την Δημοκρατία της Σερβικής Κράινα. Ο πόλεμος βρυχάται πάνω από την πόλη του Βούκοβαρ, στα ανατολικά της χώρας.

Η πολιορκία της πόλης είναι η πρώτη ένοπλη σύγκρουση που πραγματοποιήθηκε στην Ευρωπαϊκή Ήπειρο μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, με την ισοπέδωση μεγάλου μέρους της πόλης, με πολλά θύματα εκατέρωθεν και τον εκτοπισμό μη Σέρβων κατοίκων.

Το Βοσνιακό ζήτημα

Ο Πόλεμος στην Βοσνία διήρκησε από τον Μάρτιο του 1992 έως τον Δεκέμβριο του 1995. Η περιοχή έμοιαζε με καζάνι που βράζει. Οι εθνοτικές ομάδες των Σέρβων, των Κροατών και των Μουσουλμάνων της Βοσνίας αντιπαρατίθενται με την εμπλοκή του ΝΑΤΟ, την συμμετοχή μεγάλου αριθμού ξένων εθελοντών, όμορων χωρών και επαρχιών.

Στα νότια της Βοσνίας οι Κροάτες απαίτησαν την αυτονομία τους υπό την διοικητική οντότητα της Κροατικής Δημοκρατίας της Ερζέγ-Βοσνίας, που προβλεπόταν και από το σχέδιο «Owen-Stoltenberg». Διοικητικό και οικονομικό κέντρο αυτής της Γεωπολιτικής οντότητας ορίστηκε το Μόσταρ, όπου βρίσκεται ένα επιτεύγματα της Οθωμανικής αρχιτεκτονικής, το γεφύρι στο Στάρι Μόστ.

Το Κροατικό Συμβούλιο Άμυνας αποτελούσε το στρατιωτικό σώμα που διέθετε ισχυρές βάσεις στο Μόσταρ και είναι αυτό που ενεπλάκη στον βομβαρδισμό του Γεφυριού. Από στρατιωτικής άποψης το Στάρι Μόστ έμοιαζε ασήμαντο καθώς ήταν αδύνατη η μεταφορά πολεμικού υλικού. Ήδη, μαίνονταν σκληρές μάχες εντός της πόλης καθώς οι δύο συνοικίες της πόλης συγκρούονταν λόγω του Μουσουλμανικού και του Κροατικού στοιχείου.

Υπήρξε επιτακτική ανάγκη από πλευράς της διοίκησης των Μουσουλμάνων, υπό τον Αλίγια Ιζετμπέγκοβιτς, να διατηρηθούν όσο το δυνατόν περισσότερα εδάφη στον έλεγχο της διότι η προέλεαση των Σερβοβόσνιων έμοιαζε ασταμάτητη υπό τον Ράτκο Μλάντιτς, στην Βόρεια και Κεντρική Βοσνία.. Το Σεράγεβο, ήδη, πολιορκούνταν.

Οι μουσουλμάνοι της Βοσνίας χρειάζονταν ένα ισχυρό διαπραγματευτικό χαρτί σε περίπτωση Συνθηκολόγησης και διευθέτησης του Βοσνιακού ζητήματος.

Η γέφυρα στο Μόσταρ

Το Στάρι Μοστ είναι έργο του αρχιτέκτονα Μιμάρ Χαϊρουντίν, ενώνοντας τις δύο πλευρές της πόλης του Μόσταρ. Ο ποταμός Νερέτβα διασχίζει την πόλη και κρίθηκε αναγκαίο για εμπορικούς λόγους να χτιστεί μία γέφυρα.

Στις 9 Νοεμβρίου 1993 το γεφύρι βομβαρδίζεται με βλήματα που επιφέρουν την ολική καταστροφή. Ο Σλόμπονταν Πράλγιακ, επικεφαλής των Κροατικών δυνάμεων δηλώνει χαρακτηριστικά:

«Προτιμώ ένα δάκτυλο από το χέρι ενός Κροάτη παρά οποιοδήποτε γεφύρι».

Στη πραγματικότητα το χτύπημα δεν είχε στρατηγικούς σκοπούς. Η επιδίωξη βρισκόταν στην εκρίζωση του Μουσουλμανικού πολιτισμού από την περιοχή χτυπώντας ένα μνημείο σπάνιας αρχιτεκτονικής.

Ο Σλόμπονταν Πράλγιακ είχε σπουδάσει στην Δραματική Σχολή του Πανεπιστημίου του Ζάγκρεμπ και υπήρξε σκηνοθέτης ντοκιμαντέρ, θεατρικών παραστάσεων και ταινιών. Γνώριζε τι σημαίνει πολιτιστική κληρονομιά.

Το 2017 οδηγήθηκε ενώπιον του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης κατηγορούμενος για Εγκλήματα Πολέμου και υπεύθυνος για την καταστροφή της Γέφυρας Στάρι Μοστ.

Στην απαγγελία της κατηγορίας, ο Σλόμπονταν Πράλγιακ προχώρησε σε μία κίνηση που συγκλόνισε την κοινή γνώμη: έδωσε τέλος στην ζωή του βγάζοντας ένα δοχείο με δηλητήριο από την τσέπη του λέγοντας: «ο Πράλγιακ δεν είναι εγκληματίας.»

Στη συλλογική μνήμη, όμως, κατέστρεψε ένα μνημείο και ένα σύμβολο που ένωνε για αιώνες τους Μουσουλμάνους και τους Χριστιανούς των Βαλκανίων.

Αρχική φωτογραφία: Το Μόντε Κασίνο βομβαρδισμένο (Πηγή: Wikipedia)