Καστρίτσα, το λησμονημένο οχυρό έξω από τα Ιωάννινα, που πολιορκήθηκε από όλους τους στρατούς. Το 1930 στιγματίστηκε από την σφαγή δύο μοναχών

Χτισμένη σε ένα από τα στρατηγικότερα σημεία του νομού, πάνω σε έναν λοφίσκο λίγο έξω από τα Γιάννενα, η Καστρίτσα εποπτεύει τους δρόμους προς Βόρεια Ήπειρο, Θεσπρωτία και Αμβρακία, ενώ έχει άμεση πρόσβαση στην Εγνατία Οδό.

Οι αρχαίοι ήδη από την κλασική εποχή εκμεταλλεύτηκαν τη θέση της χτίζοντας μία ισχυρή ακρόπολη. Από εκεί έμελλε να κάνουν το πέρασμά τους οι κατακτητές όλων των ιστορικών περιόδων. Ρωμαίοι, Βυζαντινοί, Οθωμανοί, Έλληνες, Ιταλοί και Γερμανοί, εγκαταστάθηκαν στην περιοχή, ανακατασκεύασαν την οχύρωση και την εξόπλισαν κατάλληλα.

Η σημαντικότερη παλαιολιθική ανακάλυψη των Βαλκανίων

Τη δεκαετία του ’60, ο αρχαιολόγος Σωτήρης Δάκαρης με τη βοήθεια του ερευνητή του Κέιμπριτζ Έρικ Χιγκς έκαναν μία κομβική ανακάλυψη. Ανασκαφές στο τοπικό σπήλαιο στους βορειοδυτικούς πρόποδες του λόφου, έφεραν στο φως ευρήματα που επιβεβαίωναν την ύπαρξη ανθρώπινης ζωής στην περιοχή από το 22.000 π.Χ.

Η χρονολόγηση αυτή προκάλεσε αίσθηση στην παγκόσμια κοινότητα, καθώς αποτελούσε βασικό κομμάτι στη σύνθεση του παζλ της ευρωπαϊκής προϊστορίας. Η θεωρία ότι η ζωή στην Ευρώπη χρονολογικά ξεκινά από τον ελληνικό χώρο ενισχύθηκε σημαντικά.

Λίγα χιλιόμετρα από το παλαιολιθικό σπήλαιο της Καστρίτσας, σε σημείο πιο απόκρημνο, υπάρχει και ένα νεολιθικό. Είναι φανερό ότι η ιστορική συνέχεια της Καστρίτσας είναι αδιάκοπη μέσα στο χρόνο. Ωστόσο, με μεγαλύτερη ακρίβεια μπορούμε να την προσδιορίσουμε τη ζωή στον οικισμό από την ύστερη Εποχή του Χαλκού κι έπειτα.

Μία απρόσμενη ανακάλυψη

Οι ανασκαφές στο παλαιολιθικό σπήλαιο δεν ήταν η πρώτη επαφή του Σωτήρη Δάκαρη με την Καστρίτσα. Αυτή είχε γίνει δεκαπέντε χρόνια νωρίτερα, στις αρχές του ’50. Τότε, μία πρωτοβουλία των ντόπιων είχε οδηγήσει σε απρόσμενες αποκαλύψεις που κέντρισαν το ενδιαφέρον του μεγάλου αρχαιολόγου. Κατά τη διάρκεια εργασιών για την διάνοιξη ενός αποστραγγιστικού αύλακα, ήρθαν στο φως ίχνη ενός αρχαίου πολιτισμού.

Ο Δάκαρης κλήθηκε άμεσα στην περιοχή και ξεκίνησε τις έρευνες. Εντόπισε τα σημάδια στην ανατολική πλευρά του υψώματος, όπου του είχαν υποδείξει οι κάτοικοι, και γρήγορα κατέληξε σε ένα αρχικό πόρισμα:

Για να υπάρχουν σημάδια ζωής στους πρόποδες, σίγουρα υπάρχουν και στην κορυφή.

Πράγματι, είχε δίκιο. Στην κορυφή του λόφου οι ανασκαφές αποκάλυψαν την ύπαρξη μίας πανάρχαιας οχυρωμένης πολιτείας. Σύμφωνα με τον Δάκαρη, πρόκειται για την ηπειρώτικη πόλη Τέκμον, την οποία μέχρι την επέλαση των Ρωμαίων κατοικούσαν οι Μολοσσοί, κυρίαρχο αρχαιοελληνικό φύλο της Ηπείρου.

Από τους Μολοσσούς προερχόταν η μητέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, η οποία μάλιστα κατείχε τον τίτλο της πριγκίπισσας.

Η εντυπωσιακή ακρόπολη, που αποκαλύφθηκε το ’50, χτίστηκε περί τα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ. Ήταν τα χρόνια της βασιλείας του Θαρύπα, μιας από τις σπουδαιότερες μορφές των Μολοσσών. Ανήλικος ακόμα, κατά τους Πελοποννησιακούς Πολέμους, ο βασιλιάς Θαρύπας είχε εκδιωχθεί από την Ήπειρο και είχε καταφύγει στην Αθήνα.

Κατά την ολιγοετή παραμονή του εκεί, γνώρισε τον Μιλτιάδη και τον Κίμωνα, μυήθηκε στην αττική παιδεία και επηρεάστηκε βαθύτατα από τον αθηναϊκό πολιτισμό. Όταν το 423 επέστρεψε στον τόπο του, ήταν αποφασισμένος να κάνει καινοτόμα έργα. Σύμφωνα με το Δάκαρη, ένα από αυτά -ίσως το σπουδαιότερο- ήταν η ακρόπολη του ηπειρωτικού οικισμού που σήμερα ακούει στο όνομα Καστρίτσα.

Πρόκειται για μία εντυπωσιακή οχύρωση που περιβάλλει ολόκληρο το λόφο. Με περίμετρο που αγγίζει τα 3,5 χιλιόμετρα, αρχιτεκτονική παρόμοια με τα κυκλώπεια τείχη των Μυκηνών, πέντε διαφορετικές πύλες εισόδου και πύργους στο εσωτερικό της, για πολλούς αιώνες ήταν απροσπέλαστη.

Ακόμα κι όταν ο μολοσσικός πολιτισμός βρισκόταν στη δύση του, οι Ρωμαίοι δυσκολεύτηκαν να κατακτήσουν την πόλη. Λέγεται ότι ο στρατηγός Αιμίλιος Παύλος χρειάστηκε μόνο λίγες ώρες για να μπει στην Πασσαρώνα, πρωτεύουσα των Μολοσσών, όμως του πήρε τρεις ολόκληρες μέρες να υποτάξει την Καστρίτσα.

Η Ρωμαϊκή περίοδος

Επί ρωμαϊκής κατοχής, η πόλη ακμάζει και πάλι. Αφού οι Ρωμαίοι ανακατασκεύασαν τα κτίσματα και τα κομμάτια της ακρόπολης που είχαν καταστρέψει, ανήγαγαν και πάλι τον οικισμό σε ισχυρό στρατηγικό και οικονομικό κέντρο.

Τον 6ο αιώνα μ.Χ., ο Ιουστινιανός εξέδωσε διάταγμα που προέβλεπε τη μετακίνηση των πληθυσμών που κατοικούσαν στα παράλια της Θεσπρωτίας και πλήττονταν διαρκώς από την ανεξέλεγκτη πειρατεία. Στο εσωτερικό της Ηπείρου, κοντά στα σημερινά Γιάννενα, τα βουνά τριγύρω θα τους προστάτευαν από τις ληστρικές επιδρομές, ενώ η λίμνη Παμβωτίδα θα τους τροφοδοτούσε με άφθονο νερό.

Οι μαζικές πληθυσμιακές ανακατατάξεις που ακολούθησαν υπήρξαν κομβικές για την ευρύτερη περιοχή. Τα Ιωάννινα αναπτύχθηκαν ραγδαία, γεγονός που σύντομα αντιλήφθηκαν οι κάτοικοι των γύρω οικισμών, μεταξύ των οποίων και η Καστρίτσα. Έτσι, περί τα τέλη του 6ου αιώνα, πολλοί εγκατέλειψαν τον ιστορικό λόφο, που μέχρι τότε υπολογίζεται ότι μετρούσε 1000 κατοίκους, και εγκαταστάθηκαν στην πόλη των Ιωαννίνων.

Ήταν η αρχή του τέλους. Σταδιακά ο οικισμός ερήμωσε.

Το πολύπαθο μοναστήρι του Τιμίου Προδρόμου

Τον 10ο με 11ο αιώνα, τα αρχαιοελληνικά και ρωμαϊκά ερείπια της ακρόπολης του λόφου εμπλουτίστηκαν με προσθήκες χριστιανικής αρχιτεκτονικής. Πρώτα μπήκαν τα θεμέλια της Ιεράς Μονής του Τιμίου Προδρόμου και μέσα στους επόμενους αιώνες χτίστηκε μία ολόκληρη μοναστηριακή πολιτεία. Ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος κατασκευάστηκε με αρχαία υλικά, παρμένα από την οχύρωση της ακρόπολης.

Όταν τον 18ο αιώνα οι Τούρκοι ανακάλυψαν την περιοχή, αντιλήφθηκαν αμέσως τη στρατηγική της σημασία. Λεηλάτησαν τις μονές και μετέτρεψαν την ιστορική ακρόπολη σε οθωμανική γραμμή άμυνας. Το 1854 χρησιμοποιήθηκε ως στρατόπεδο.

Η Καστρίτσα πέρασε ξανά σε ελληνικά χέρια με την απελευθέρωση των Ιωαννίνων το 1913.

Διαβάστε ακόμα : Μολοσσοί, οι σκληροτράχηλοι Ηπειρώτες που ήταν ξακουστοί για τους σκύλους τους. Αντιμετώπισαν την οργή των Ρωμαίων επειδή αρνήθηκαν να παραδοθούν. Δείτε τι απέμεινε από την πόλη τους

Η σφαγή των μοναχών

Τρία χρόνια αργότερα, τα μοναστηριακά κτίσματα θα αποκτούσαν και πάλι ζωή. Το συγκρότημα μετατράπηκε σε ορφανοτροφείο και για τουλάχιστον μια δεκαετία τα κελιά που άλλοτε μόναζαν οι πιστοί, φιλοξενούσαν τα κατατρεγμένα παιδιά της ευρύτερης περιοχής. Τη δεκαετία του ’30, ο πατέρας Δωρόθεος και ο αδερφός του, Κωνσταντίνος, επαναλειτούργησαν τη μονή ως ανδρικό μοναστήρι. Ωστόσο, η πρωτοβουλία τους είχε μία άκρως τραγική κατάληξη.

Σύμφωνα με τη ζωντανή μαρτυρία του 97χρονου σήμερα Καστριτσιώτη Ιωάννη Τζιώρα, ένα πρωινό του Ιουνίου του 1932 ακούστηκαν κρότοι από την μεριά της μονής. Την ώρα εκείνη, κανείς δεν υποψιάστηκε κάτι. Μέρες αργότερα, όταν ντόπιοι που ήθελαν να επισκεφθούν το εκκλησάκι καθώς και συγγενείς των μοναχών που μάταια τους αναζητούσαν, δεν τους έβρισκαν πουθενά, πήραν την πρωτοβουλία να μπουν στο μοναστήρι.

Το θέαμα που αντίκρισαν ήταν σοκαριστικό. Μέσα σε μια λίμνη αίματος κείτονταν τα άψυχα κορμιά των δύο μοναχών. Η πρώτη και επικρατέστερη θεωρία ήταν ότι επρόκειτο για ληστρική επίθεση. Στον τοίχο της μονής υπήρχε μία τρύπα και έλειπαν αντικείμενα αξίας. Ωστόσο, ο τρόπος δολοφονίας των δύο αντρών ήταν ασυνήθιστος για ληστές, καθώς υποδήλωνε μίσος. Ενώ ο φονιάς ή οι φονιάδες τους είχαν αποτελειώσει με τις σφαίρες από την καραμπίνα τους, στη συνέχεια τους κατακρεούργησαν.

Μετά το πρωτάκουστο τραγικό συμβάν, η μονή κατέβασε και πάλι «ρολά». Στην κατοχή οι Γερμανοί και οι Ιταλοί το χρησιμοποίησαν σαν σημείο μερικής στρατοπέδευσης και παρατηρητήριο των κατακτητών. Λειτούργησε ξανά κανονικά μόλις το 1972, αυτή τη φορά ως γυναικείο μοναστήρι. Σήμερα, η γραφική μονή έχει πέντε μόνιμες μοναχές και είναι επισκέψιμη.

Η Καστρίτσα σήμερα

Η Καστρίτσα αποτελεί ένα μοναδικό στολίδι της Ηπείρου. Το παλαιολιθικό σπήλαιο, στους πρόποδες του λόφου, αποτελεί μία από τις σημαντικότερες παλαιολιθικές θέσεις των Βαλκανίων. Η αρχαία οχύρωση της Καστρίτσας είναι η μεγαλύτερη σε ολόκληρο το νομό Ιωαννίνων. Η στρατηγική θέση της και η επιβλητική θέα από την κορυφή του λόφου αποπνέουν μία ανυπέρβλητη φυσική ομορφιά.

Το 2011 ξεκίνησε ένα μεγάλο έργο με τη χρηματοδότηση του ΕΣΠΑ για τη μετατροπή του ιστορικού λόφου σε έναν οργανωμένο αρχαιολογικό χώρο. Οι εργασίες έγιναν σε δύο φάσεις και ο προϋπολογισμός ήταν 1.200.000 ευρώ. Έγιναν εκτενείς καθαρισμοί και απαραίτητες αρχαιολογικές αποσαφηνίσεις, υλοποιήθηκαν οι βασικές υποδομές: ηλεκτροδότηση, φυλάκιο, χώροι υγιεινής. Στη συνέχεια, διαμορφώθηκαν ο χώρος στάθμευσης, οι διαδρομές εντός των τειχών και οι στάσεις ξεκούρασης και θέασης. Επίσης, εκδόθηκε έντυπο ενημερωτικό υλικό.

Πλέον ο χώρος είναι ανοιχτός καθημερινά για το κοινό, με ελεύθερη είσοδο.

Ευχαριστούμε τον Νικόλαο Πανταζή, πρόεδρο του Πολιτιστικού Συλλόγου Καστρίτσας Ιωαννίνων για τις πληροφορίες και τις φωτογραφίες. 

Διαβάστε στη “ΜτΧ”: Η άγνωστη «Σπιναλόγκα» της Ύδρας. Οι ασθενείς υποχρεώνονταν σε καραντίνα στο μικρό βραχονήσι και όταν πέθαιναν, θάβονταν σε χωράφια που οι ντόπιοι θεωρούσαν στοιχειωμένα