Καρυάτιδες, οι ωραίες αρχαίες κόρες. Άρθρο από έναν ειδικό που έχει τη γνώση και πιστεύει ότι δεν είναι χοντροκομμένα αγάλματα

 Ο Θοδωρής Κουτσογιάννης , δρ. ιστορίας της τέχνης, έγραψε στην Καθημερινή.

Πρόσφατα, αποκαλύφθηκαν δύο περίτεχνα γυναικεία αγάλματα, που αμέσως αναγνωρίστηκαν ως «Καρυάτιδες». Και αυτές, με τη σειρά τους, εξήψαν τη φαντασία και έδωσαν τροφή σε αυθαίρετες παρατηρήσεις (περί γυναικείου τάφου ή πρωτόγνωρου στη μακεδονική τέχνη) και άνευ νοήματος ερωτήματα (αν τα χέρια εκτείνονται οριζόντια ή υψώνονται κατακόρυφα).

Τι σημαίνει όμως «Καρυάτιδα», ποια η προέλευση, η τυπολογία και η εικονογραφία του μοτίβου στην αρχαία αρχιτεκτονική;

Οι καρυάτιδες έχουν πλούσιους βοστρύχους, που καλύπτουν τους ώμους τους, φέρουν ενώτια, και φορούν χειριδωτό χιτώνα.

Βιτρούβιος

Λόγο για Καρυάτιδες κάνει ο Ρωμαίος αρχιτέκτων Βιτρούβιος (περ. 80-15 π.Χ.), στην πραγματεία του Περί Αρχιτεκτονικής, συνδέοντάς τες με την πόλη Καρυές στη Λακωνία και τον μηδισμό της κατά τους περσικούς πολέμους (490-480 π.Χ.). Ως τιμωρία οι Έλληνες σκότωσαν τους άνδρες, κατέστρεψαν την πόλη και υποδούλωσαν τις γυναίκες της, υποχρεώνοντάς τες στο εξής να φέρουν συνεχώς το βάρος των ενδυμάτων και κοσμημάτων τους. Οι αρχιτέκτονες της εποχής –σύμφωνα πάντα με τον Βιτρούβιο– μιμήθηκαν αυτές τις Καρυάτιδες με γυναικεία αγάλματα σε ρόλο κιόνων.

Οι Καρυάτιδες κατά Βιτρούβιο παραμένουν ένα δυσερμήνευτο θέμα, πόσο μάλλον που ο Ξενοφών (περ. 427-355 π.Χ.) μας παραδίδει στα Ελληνικά ότι οι Καρυές δεν καταστράφηκαν συνολικά από τους Έλληνες λόγω του μηδισμού τους, αλλά από τους Σπαρτιάτες επειδή συμμάχησαν με τους Θηβαίους.

Από την άλλη μεριά, ο Λουκιανός (περ. 120 – 180/192 μ.Χ.) στο Περί ορχήσεως κάνει λόγο για καρυώτικο χορό, που χόρευαν οι κόρες από τις Καρυές, προς τιμήν της θεάς Αρτεμης με κομψές κινήσεις και κάνιστρα στο κεφάλι.

Τέλος, ο Αθήναιος (τέλη 2ου / αρχές 3ου αι. μ.Χ.) στους Δειπνοσοφιστές αναφέρει ότι ο Ευκράτης ο Κόρυδος, πίνοντας στο σπίτι κάποιου που ήταν ετοιμόρροπο, είπε: «Εδώ πρέπει κανείς να δειπνεί στηρίζοντας με το αριστερό χέρι τη στέγη, όπως οι Καρυάτιδες».

Επομένως, το μοτίβο της Καρυάτιδας, με βάση την αρχαία γραμματεία, είναι προβληματικό.

Ερέχθειο

Οι Καρυάτιδες έχουν ταυτιστεί με τις έξι γυναικείες μορφές του Ερεχθείου, που κοσμούν τη νότια πρόσταση του σύνθετου αυτού ναού. Στον τύπο της αρχαϊκής Κόρης, παρουσιάζονται ενδεδυμένες με ζωσμένο δωρικό πέπλο και κοντό ιμάτιο, με μαλλιά πλεγμένα σε περίτεχνους βοστρύχους, ενώ στο κεφάλι φέρουν ιδιόμορφο καλαθόσχημο κιονόκρανο, διακοσμημένο με ωά. Πρόκειται για χοηφόρες, που προσφέρουν χοές στον μυθικό βασιλιά της Αθήνας Κέκροπα, του οποίου ο τάφος (κενοτάφιο) θα πρέπει να ταυτιστεί με τον χώρο της πρόστασης κάτωθεν των Κορών.

Πάντως, καμία αρχαία φιλολογική πηγή δεν αναφέρεται στις Κόρες του Ερεχθείου ως Καρυάτιδες. Αυτή η ταύτιση, υπό το πρίσμα του Βιτρουβίου, λαμβάνει χώρα κατά τη νεώτερη εποχή (τέλη 17ου αιώνα και εξής), από τους δυτικούς αρχαιολάτρες περιηγητές. Κατ’ επέκταση, οποιαδήποτε γυναικεία αγαλματική μορφή σε ρόλο κίονα αναγνωρίζεται πλέον ως Καρυάτιδα.

Το αρχαιότερο γνωστό παράδειγμα στην ελληνική αρχιτεκτονική συνιστά ο Θησαυρός των Σιφνίων στο ιερό των Δελφών (525 π.Χ.), ενώ το πιο όψιμο τα μικρά Προπύλαια του Ιερού της Δήμητρας στην Ελευσίνα (48 π.Χ.).

Μ. Ασία, Μακεδονία, Θράκη

Πέραν του κεντρικού ελλαδικού χώρου, Καρυάτιδες απαντούν κατά τον 4ο αιώνα π.Χ. στη Μικρά Ασία, τη Μακεδονία και τη Θράκη, και μάλιστα σε ταφικά μνημεία.

Ο τάφος στη Λυκία (περ. 360 π.Χ.) του ελληνίζοντα σατράπη Περικλή, ο οποίος είχε επαναστατήσει κατά των Περσών, διαμορφωνόταν στην πρόσοψη με τέσσερις Καρυάτιδες.

Στις Αιγές απαντούν Καρυάτιδες στον Τάφο της Ευρυδίκης (περ. 340 π.Χ.). Παρόλο που εδώ δεν έχουν αρχιτεκτονικό ρόλο, αλλά αποτελούν γλυπτική διακόσμηση και πρόκειται για μυημένες (σε ορφικά-βακχικά μυστήρια) χορεύτριες, πιστοποιείται πάντως ότι το μοτίβο ήταν γνωστό και στη μακεδονική τέχνη.

Αυτό τεκμηριώνεται και από τον μακεδονικού τύπου τάφο του αρχηγού των Γετών Δρομιχαίτη στη Θράκη (στη θέση Σβεστάρι της σημερινής Βουλγαρίας), που κοσμείται περιμετρικά από γλυπτές Καρυάτιδες, ανάλογου χαρακτήρα με του Τάφου της Ευρυδίκης.

Αρχαία Ρώμη

Οι Καρυάτιδες αξιοποιούνται επίσης σε μνημειακά αρχιτεκτονήματα της ρωμαϊκής εποχής, επί του πρώτου Ρωμαίου αυτοκράτορα Οκταβιανού Αυγούστου (27 π.Χ. – 14 μ.Χ.) και επί του φιλέλληνα Αδριανού (117-138 μ.Χ.).

Γνωρίζουμε φιλολογικώς ότι η πρώτη μορφή του Πανθέου της Ρώμης (όχι η σωζόμενη σήμερα), έργο του Αγρίππα (27 π.Χ.), είχε Καρυάτιδες στην πρόσοψη σμιλεμένες από τον Αθηναίο γλύπτη Διογένη. Καρυάτιδες επίσης κοσμούσαν το «αττικόν» (στον όροφο) των κορινθιακών κιονοστοιχιών που πλαισίωναν τον ναό του Αρη Εκδικητή στην Αγορά του Αυγούστου της Ρώμης. Επρόκειτο για ακριβή αντίγραφα, υπό κλίμακα (σμικρυμένες), των Καρυατίδων του Ερεχθείου. Τέλος, η έπαυλη του Αδριανού έξω από τη Ρώμη κοσμείται (περ. 133-138 μ.Χ.) με Καρυάτιδες, επακριβή αντίγραφα αυτών του Ερεχθείου.

Αμφίπολη

Συμπερασματικά, οι Καρυάτιδες, ως γυναικεία αγάλματα σε ρόλο κιόνων, αξιοποιούνται διαχρονικά στην αρχαιοελληνική αρχιτεκτονική, από τον 6ο μέχρι και τον 1ο αι. π.Χ. Τότε ακριβώς, κατ’ αντιγραφή των Καρυατίδων του Ερεχθείου, υιοθετούνται από την κλασικίζουσα ρωμαϊκή τέχνη, που θέλει να συνδεθεί με το πρότυπο της κλασικής Αθήνας – φαινόμενο που θα επαναληφθεί αργότερα από τη νεοκλασική αρχιτεκτονική του 19ου αιώνα.

Εχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ότι οι Καρυάτιδες του 5ου και 4ου αι. π.Χ. απαντούν επί το πλείστον σε μνημεία ταφικά, κάποιες φορές και με αντι-μηδικό σημαινόμενο. Η δε μακεδονική τέχνη επίσης αξιοποιεί το μοτίβο σε ταφικά μνημεία σημαντικών προσώπων.

Αν επομένως δεχτούμε –με κριτήριο τα γενικά χαρακτηριστικά του μνημείου– ότι ο τύμβος της Αμφίπολης αποτελεί έναν μακεδονικό τάφο περί τα τέλη του 4ου αι. π.Χ., το μοτίβο των Καρυατίδων δεν ξενίζει, τουναντίον ενισχύει την υπόθεση να βρίσκεται ενταφιασμένος κάποιος σημαντικός Μακεδόνας, με βασιλική καταγωγή, σε ρόλο ηγεμονικό ή έστω με σημαντικό αξίωμα.

Από την άλλη μεριά και από άποψη καθαρά τεχνοτροπική, οι εξαιρετικής τέχνης Καρυάτιδες της Αμφίπολης «αρχαΐζουν», παραπέμπουν δηλ. σε αρχαϊκά και κλασικά πρότυπα, και συσχετίζονται, στυλιστικά και εικονογραφικά, πολύ περισσότερο με του Ερεχθείου, παρά με αυτές στη Αιγές ή στο Σβεστάρι.

Υπό αυτό το πρίσμα, οι Καρυάτιδες της Αμφίπολης συγγενεύουν περισσότερο με τις ρωμαϊκές εκδοχές, που αναπαράγουν τον τύπο του Ερεχθείου. Επομένως έχει ενδιαφέρον και η εικασία περί ρωμαϊκού μνημείου στην Αμφίπολη.

Ωστόσο, από μόνες τους οι Καρυάτιδες της Αμφίπολης δεν μπορούν να «αποφανθούν» για καμία από τις δύο θεωρίες (μακεδονική ή ρωμαϊκή).

Σε κάθε περίπτωση, ένα ταφικό συγκρότημα διαστάσεων μεγαλύτερων από τα ρωμαϊκά μαυσωλεία των προαναφερθέντων αυτοκρατόρων Αυγούστου και Αδριανού αποτελεί σίγουρα ένα μοναδικής σημασίας μνημείο, είτε πρόκειται για τάφο εξέχοντος προσώπου είτε για πολυάνδριο (ομαδική ταφή) είτε για κενοτάφιο.

Οι δύο σιωπηλές Καρυάτιδες επαυξάνουν την αίγλη και το κάλλος του. Και μέχρι η συστηματική και πλήρης αρχαιολογική έρευνα μας αποκαλύψει τα μυστικά του τύμβου Καστά, οι Καρυάτιδες, οι πιο ωραίες κόρες της αρχιτεκτονικής, θα μειδιούν αινιγματικά.

* Ο κ. Θοδωρής Κουτσογιάννης είναι δρ ιστορίας της τέχνης.